સાંજના ચાર વાગે અમ્મા સ્ટોરરૂમમાં ગયા. ત્યાં તેઓ સફાઈ કરવા લાગ્યા. થોડા બ્રહ્મચારીઓ તેમની સાથે હતા. નીલકંઠન અને કુંજુમોન, આશ્રમના ઉત્તર ભાગમાં વરસતા વરસાદમાં વાડ બાંધી રહ્યાં હતા.

“બાળકો, વરસાદમાં ભીંજાશો નહિ.” બૂમ પાડતા અમ્માએ તેમને કહ્યું. તેમણે જવાબ આપ્યો, “અમ્મા, કંઈ વાંધો નહિ. થોડું જ કામ બાકી છે. હમણાં થઈ જશે!” આટલું કહી તેઓ પૂર્ણ ઝડપથી કામ કરવા લાગ્યા. આ જોતાં અમ્માએ કહ્યું,

“અમ્મા પ્રત્યેના સમર્પણને કારણે જે સંતોષ અને નિષ્ટાથી કામ કરે છે, વરસાદની તેમના પર કોઈ અસર નહિ પડે. તેમને કોઈ બીમારી નહિ આવે. પરંતુ, જે અડધા મનથી, કરવા ખાતર કામ કરે છે, તેમની વાત જુદી છે.”

થોડા બ્રહ્મચારીઓ કે જે વરસાદને બહાને કામથી દૂર રહ્યાં હતાં, હીનતાની લાગણી અનુભવતા એકબીજાને જોઈ રહ્યાં.

એક બ્રહ્મચારિણીને અમ્માએ રસોડા માટે બળતણનું લાકડું ભેગું કરવાની જવાબદારી સોંપી હતી. તેણે પોતાના કાર્યમાં બેદરકારી દાખવી હતી. રસોઈ માટે પૂરતું બળતણ ન મળતા, રસોઈ કરવામાં ઘણી મુશ્કેલી પડી હતી. એક બ્રહ્મચારિણીએ પહેલી બ્રહ્મચારિણીની અમ્મા પાસે ફરિયાદ કરી.

અમ્મા : “બળતણના લાકડા માટે અમ્માએ તે પુત્રીને થોડા દિવસ પહેલાં જ સૂચના આપી હતી. છતાં તે ન લાવી. કયાં ગઈ તેની ભયભક્તિ? અમ્મા કોઈને આદર કરવા કે પૂજા કરવાને કહેતા નથી. નૌકા બનાવતી વખતે, લાકડુ ગરમ કરવામાં આવે છે, જેથી તેને વાળી શકાય. લાકડુ વળે તો જ તેને નૌકાનો આકાર આપી શકો. આ જ પ્રમાણે, ભયભક્તિ દ્વારા આપણે સુધરીએ છીએ. કંઈ પણ પ્રત્યે ભયભક્તિ હોવા જ જોઈએ. તે ન હોય તો પછી, અહમ્‌નો જ વિકાસ થાય છે. આપણે કોઈ પ્રગતિ નથી કરતા. વિનય અને અનુસરણ દ્વારા જ, એક સાધક વિકાસ કરે છે.”

અમ્મા પેલી બ્રહ્મચારિણીને ઠપકો આપતા હતા. આ જોઈ, એક અન્ય બ્રહ્મચારિણીએ તેને વધુ ઠપકો મળે તે ભાવથી અમ્મા પાસે પેલી વિષે મરચું મીઠું ભભરાવીને ફરિયાદ કરવા લાગી.

અમ્મા : “પુત્રી, તેણે કરેલી ભૂલ માટે ઠપકો આપવો ઠીક છે, પણ તે પુત્રી પ્રત્યે દ્વેષ ન રાખવો જોઈએ. વિદ્વેષના ભાવથી ક્યારેય કોઈને ઠપકો આપશો નહિ કે ક્રોધ કરશો નહિ. તે વ્યક્તિનો ઉદ્ધાર માત્ર જ આપણું લક્ષ્ય હોવું જોઈએ. આથી વિપરીત, ઈર્ષા કે ક્રોધવશ આપણે કોઈને ઠપકો આપીએ કે તેમની નિંદા કરીએ, ત્યારે તેણે જે અપરાધ કર્યો હોય, તેના કરતા પણ વધુ ગંભીર અપરાધ આપણે કરીએ છીએ. આથી આપણું મન દુષિત થાય છે. એક સાધકને આ શોભે નહિ. આપણે સાધના અન્યમાં સારું જોવા માટે જ કરીએ છીએ. કારણ કે, ત્યારે જ આપણી અંદરની નકારાત્મકતા નાશ પામશે. આપણે પ્રેમથી, ફક્ત તેમની ભલાઈને લક્ષ્યમાં રાખીને ઠપકો આપીએ, તો તે તેમને ખોટા માર્ગમાંથી સન્માર્ગ તરફ દોરી જાય છે.

“પરંતુ, ફક્ત બીજાની ખોડ કાઢવા ખાતર આપણે તેમની ભૂલોને શોધીએ, તો તે આપણા જ મનને દુષિત કરે છે. અને તેઓ પણ વધુ ને વધુ બૂરા કાર્યો કરવાને પ્રેરિત થશે. વિદ્વેષમાં વૃદ્ધિ જ કરશે. આમ ન થવું જોઈએ.

“પરંતુ, ફક્ત બીજાની ખોડ કાઢવા ખાતર આપણે તેમની ભૂલોને શોધીએ, તો તે આપણા જ મનને દુષિત કરે છે. અને તેઓ પણ વધુ ને વધુ બૂરા કાર્યો કરવાને પ્રેરિત થશે. વિદ્વેષમાં વૃદ્ધિ જ કરશે. આમ ન થવું જોઈએ.

“બાળકો, ક્યારેય કોઈનામાં દોષ જોશો નહિ! કોઈ આપણી પાસે બીજાના દોષ કાઢીને બોલે, ત્યારે તે દોષોને ન જોતા, તે વ્યક્તિમાં રહેલા સદ્‌ગુણોને ચીંધી બતાવવા જોઈએ. ટીકા કરનારને કહો, “તું તેનામાં દોષ જ શોધે છે. પણ શું તે વ્યક્તિમાં રહેલા સદ્‌ગુણો તને નથી દેખાતા?” ત્યારે તે સહજ જ તેની ટીકાઓ બંધ કરશે અને આપણી પાસે ક્યારેય કોઈનું બૂરું બોલવા આવશે નહિ. આમ, આપણે તો સારાં થશું, આ સાથે અન્યને પણ ખોડખાંપણ શોધવાની આદતમાંથી મુક્ત થવા સહાય કરીશું.

“માંસ અને મદિરા ખરીદનારા છે, માટે જ તો કસાઈવાડો અને દારૂના અડ્ડાઓનો વેપાર ચાલે છે. આ જ પ્રમાણે, જે બીજાનું બૂરું બોલે છે, જો તેમને સાંભળાવાળું કોઈ ન હોય, તો સહજ જ બૂરુંબોલનારાઓના સ્વભાવમાં પરિવર્તન આવશે.”

ભજનનો સમય થયો. અમ્મા કળરીમાં ગયા. ભજન શરૂ થયા. ભજન સમયે વંટોળિયો અને ગાજવીજ સાથે ભારે વરસાદ વરસતો હતો. વાદળોની ગાજવીજ, જાણે ભગવાન શિવના તાંડવ નૃત્ય સાથે વાગતા ઢોલ જેવા સંભળાતા હતા.

બાળકો, આપણે જો રામાયણના સાચા અર્થ સાથે જીવન વ્યતીત કરીએ, તો ત્યારે આપણું મન જીવનની બધી જ સમસ્યાઓમાંથી મુક્તિ પ્રાપ્ત કરી શકે. રામાયણ સાચા અર્થમાં બધા માટે માર્ગદર્શિત કરતો પ્રકાશસ્તંભ છે.

પુરુષો રામને આદર્શ પુરુષ માને છે અને મહિલાઓ સીતાને પોતાના હૃદયમાં દેવી તરીકે પ્રતિષ્ટિત કરે છે. આજે મહિલાઓના હૃદયમાંથી સીતાની ઉપસ્થિતિનો લોપ થવો, સમાજની સામે એક મહાન સમસ્યા છે. પોતાના કર્તવ્યનું પાલન કરવા ભગવાન શ્રીરામ ફકત પોતાનું સુખ જ નહિ, પરંતુ પોતાના પરિવારનો પણ ત્યાગ કરવા તૈયાર થયા હતા. શ્રીરામ સ્વયં કે પોતાના પરિવાર કરતાં રાજ્ય અને રાજ્ય પ્રતિના પોતાના કર્તવ્યને પ્રથમ મહત્વ આપતા હતા. જેના માટે લોકસેવા જ પોતાના જીવનનું પરમ લક્ષ્ય હોય, તેમના માટે અન્ય કોઈ પસંદગી નથી. જ્યારે કોઈ સામે આ પ્રશ્ન ઊભો થાય કે, પોતાના પરિવાર પ્રત્યેનું કર્તવ્ય મહાન છે કે પછી રાષ્ટ્ર પ્રત્યેનું, ત્યારે કોઈ પણ જવાબદાર વ્યક્તિ ક્યારેય સ્વયંને પરિવાર સુધી સીમિત ન રાખી શકે.

આજે લોકોના હૃદયમાંથી શ્રીરામના પ્રભાવમાં ઘટાડો થયો હોવાથી, કેટલાક નેતાઓ, કે જેમણે લોકોને ધર્મના માર્ગ પર આગળ દોરી જવા જોઈએ, તેઓ આજે રાષ્ટ્રની ક્મિંતે પોતાના પરિવારોને આર્થિક રીતે સમૃદ્ધ કરવાના લક્ષ્ય તરફ આગેકૂચ કરી રહ્યાં છે.

આ પરિસ્થિતિમાં અન્ય કોઈ કરતાં મહિલાઓ પરિવર્તન લાવી શકે. માતાઓ હંમેશા બાળકો માટે આદર્શ અને પ્રેરણાનો સ્રોત રહી છે. ભાવિ પેઢીના તેઓ સ્થાપત્યકાર છે. બાળકોને જન્મ આપવો, તેમને મોટા કરવા અને આદર્શ નાગરિક બનાવવા, મહિલાઓનું પવિત્ર કર્તવ્ય છે. દેવી સીતાનું જીવન આની સાબિતી છે. એક ઉમદા પેઢીનું નિર્માણ કરી, મા અમર બની જાય છે. આ પ્રમાણે એક મહિલાનું જીવન પરિપૂર્ણ થાય છે. સ્ત્રી તરીકેનું પોતાનું કર્તવ્ય સમજવા દેવી સીતાના જીવનનો બારીકાઈથી અભ્યાસ કરવો જરૂરી છે. પોતાના પતિના સુખમાં અને દુઃખમાં હિસ્સેદાર બનવામાં જ તેમનું સુખ હતું. પોતાના જીવનનો દાખલો આપી દેવી સીતાએ બતાવ્યું કે, સમાજ પ્રતિ કે રાજ્ય પ્રતિ પોતાનું કર્તવ્ય નિભાવતી વખતે પત્નીએ ક્યારેય પતિના માર્ગમાં બાધા ન બનવું જોઈએ.

આ સાથે પોતાનો પુત્ર ભલે ગમે તેટલો કુરુપ હોય કે પાપી હોય, એક માને તેના પ્રતિ કેવળ કરુણાનો જ ભાવ હોય શકે. માના હૃદયની આ વિશેષતા છે. જગદ્‌જનની દેવી સીતા માતૃત્વનાં મૂર્તસ્વરૂપ છે. તેમનું માતૃ હૃદય તેને પણ ક્ષમા કરતું હતું, કે જેણે તેમની સાથે અત્યંત ક્રૂરતાભર્યો વ્યવહાર કર્યો હતો.

અમ્માને અહીં રામાયણનું એક દ્રષ્ય યાદ આવે છે. સીતાનું હરણ કરી, રાવણ દેવી સીતાને લંકા લઈ જાય છે અને ત્યાં અશોક વાટીકામાં દેવી સીતાને કેદ કરીને રાખે છે. જે રાક્ષસીઓ ત્યાં પહેરો આપતી હતી, માનસિક તેમજ શારીરિક રીતે તેમને ખૂબ ત્રાસ આપતી હતી. કેમ પણ કરી રાવણને પોતાનો પતિ તરીકે સ્વીકારવા તેઓ દેવી સીતાને ધમકીઓ આપતી હતી. એકબાજું પોતાના પતિ કે જે તેમના શ્વાસોશ્વાસ હતા, એ શ્રીરામના કોઈ ખબર ન મળવાનું દુઃખ હતું તો બીજી બાજું રાવણ સાથે લગ્ન કરવા ક્રૂરતાભર્યું એકધારું દબાણ હતું. લંકામાં દેવી સીતાનું જીવન નરક સમાન હતું. આ સમયે રામના દૂત તરીકે લંકામાં હનુમાનનું આગમન થયું. અતિ બુદ્ધીશાળી એવા હનુમાનજી એક જ નજરમાં સીતા માતાનું દુઃખ પામી ગયા. ભગવાન શ્રીરામની પ્રતિકાત્મક વીટી દેવી સીતાના હાથમાં નાખી, ત્યારે હનુમાનજીએ સીતા માતાને આ પ્રમાણે પ્રાર્થના કરી હતી કે, “આપ મને અનુમતી આપો તો આ બધા જ દુષ્ટ રાક્ષસો, કે જેમણે આપ પર આટલા દિવસો સુધી જાુલમ કર્યો છે, હું તેમનો નાશ કરવાને સમર્થ છું. ” આ સાંભળતા દેવી સીતાએ હનુમાનજીને આમ ન કરવા માટે સમજાવ્યા. અત્યંત કરુણાસભર વચનોમાં તેમણે કહ્યું, “આમ કરીશ નહિ. અત્યંત ક્રૂરમાં ક્રૂર પાપીઓ પ્રતિ પણ કરુણા દેખાડવી, આપણું કર્તવ્ય છે.”

વિશ્વમાતૃત્વના મૂર્તસ્વરૂપ એવા દેવી સીતા માત્ર જ ક્ષમા કરી શકે અને પોતાના પર લાંબા સમય સુધી અત્યાચાર ગુજારનાર પ્રતિ કરુણા રાખી શકે. દેવી સીતાનો દાખલો લઈ, આપણે પણ એવું હૃદય કેળવવું જોઈએ, જે આપણા પર જુલમ કરનારને ક્ષમા કરી શકે.

એક બીજી વાત જે આપણે યાદ રાખવાની છે, તે એ કે, દેવી સીતા કે જેમને તેમના પોતાના પતિએ દેશવટો આપ્યો હતો, તેમણે ઋષિ વાલ્મીકિમાં શરણું લીધું હતું. તેઓ તેમના અભયારણ્ય અને સાંત્વન હતા. પોતાના બંને પુત્રને ઉમદા નાગરિકમાં મોટા કરવા તેઓ જ દેવી સીતાના આધાર અને શક્તિ હતા. માટે, મહિલાઓની રક્ષા કરવા સમાજમાં એવા લોકો જરૂરી છે, જેમણે જીવનમાં આધ્યાત્મિક મૂલ્યો આત્મસાત કર્યા હોય.

આજે આપણને નૈતિક ચેતના ધરાવતી મહિલાઓ અને ઉમદા મુલ્યોથી ધનિષ્ઠ સમાજ જરૂરી છે. રામાયણનો આ મહત્વનો સંદેશ છે. જીવનમાં પૂર્ણરૂપે આધ્યાત્મિક મૂલ્યોને ગ્રહણ કરવા હરેક માટે શક્ય ન પણ હોય. પરંતુ તેમાંના થોડા સિદ્ધાંતોને જીવનમાં ઉતારી, તેને આપણા બાળકોમાં, યુવાપેઢીમાં આપણે કેળવી શકીએ, તો આપણા જીવન સમૃદ્ધ અને પરિપૂર્ણ હશે. અને સમાજને પડકારતી અનેક સમસ્યાઓ અદ્રશ્ય થશે. ૐ

બપોરનો જમવાનો ઘંટ વાગ્યો. બે ચાર લોકો જ દર્શન માટે બાકી હતા. તેમને દર્શન આપી, ભક્તો સાથે અમ્મા ભોજન ખંડમાં આવ્યા. સ્વયં અમ્માએ બધા બાળકોને બપોરનું ભોજન પિરસ્યું. બધા ભોજન પૂરું કરે ત્યાં સુધી, બાળકોને જે કંઈ જરૂર હોય, તે પિરસતા અમ્મા ત્યાં જ હતા. પછી તેઓ ભોજન ખંડમાંથી બહાર આવ્યા. બે પગલા ભર્યા હશે કે અચાનક અમ્મા પાછા ફર્યા અને ઝડપથી ભોજન ખંડમાં આવ્યા. એક ભક્ત જે હજુય પોતાની થાળીની સામે બેઠો હતો, અમ્મા તેની પાસે ગયા અને તેની થાળીમાંથી ભાતનો એક દડો, જે તેણે અલગ રાખ્યો હતો, તે કોઈપણ પ્રકારની પૂર્વીય સુચના વિના, ઉપાડીને પોતાના મોંઢામાં મુકી દીધો. આ જોતા, તે ભક્ત ભાવવિભોર બની ગયો. તેની આંખોમાંથી દડ દડ આંસુ સરવા લાગ્યા. અને તે “કાલી.. કાલી… કાલી…”નો જાપ કરવા લાગ્યો. અમ્મા તેની બાજુમાં બેસી ગયા અને પ્રેમ પૂર્વક તેના માથા પર અને પીઠપર હાથ ફેરવ્યો. પછી તેઓ પોતાના ઓરડામાં ગયા.

અમ્માની આ અસાધારણ વર્તણૂંક પાછળ એક મહાન કારણ રહેલું હતું. તે ભક્ત બંગાળથી વ્યવસાય અર્થે કોચ્ચિ આવ્યો હતો. અમ્મા વિષે તેણે ત્યાંના તેના એક મિત્ર પાસેથી જાણ્યું હતું. ઘણા બંગાળીઓની જેમ તે પણ દેવીની આરાધના કરતો હતો. તેના મિત્રે અમ્માના દેવીભાવ દર્શનનું જે વર્ણન કર્યું, તેણે તેને દેવીભાવદર્શન જોવાને આકૃષ્ટ કર્યો હતો. સોમવારે કલકત્તા પાછા ફરતા પહેલાં, જઈને અમ્માને મળવાનું તેણે નક્કી કર્યું. વહેલી સવારે તે પોતાના મિત્ર સાથે આશ્રમ માટે રવાના થયો હતો. દર્શન કુટીરમાં તેણે પહેલીવાર અમ્માના દર્શન કર્યા. પછી, અમ્મા જ્યારે બધાને ભોજન પિરસી રહ્યાં હતા, ત્યારે તેણે ભાતનો એક દડો બનાવી, થાળીની એક બાજુમાં રાખી આ પ્રમાણે વિચાર્યું, “અમ્મા જો ખરેખર કાલી હોય, તો તેઓ આવીને ભાતનો આ દડો ખાશે. એમ હોય તો જ, આજે રાતના દેવીભાવ દર્શન કરવાને રોકાઈશ.” ભોજન પિરસી અમ્મા જ્યારે ભોજનખંડમાંથી બહાર નીકળ્યા, ત્યારે તેને ઘણું દુઃખ થયું. હૃદય જાણે ડૂબી રહ્યું હોય તેમ લાગ્યું. પરંતુ, થોડી ક્ષણોમાં જ, અચાનક અમ્મા જ્યારે પાછા ફર્યા અને તેની થાળીમાંથી કાલી માટે રાખેલો અલગ ભાતનો દડો ઉપાડીને ખાઈ ગયા, ત્યારે તે સ્વયંને નિયંત્રણમાં ન રાખી શક્યો. તેની અંદર જે વાદળ ઘેરાયા હતા, તે આંસુ બની વરસી પડયા. તે ભક્ત રાત્રે ભાવદર્શન કરી, બીજે દિવસે સવારના જ પોતાને ગામ પાછો ફર્યો હતો. તેનો મિત્ર તે દિવસે બપોરના જ પાછો ફર્યો હતો.

“સનાતન ધર્મના બધા જ દિવ્ય સંકલ્પોમાં ભગવાન શિવ સહુંથી અદ્‌ભૂત અને આશ્ચર્ય પમાડનારા છે. તેમની ભૂમિકા સંહારકની હોવાં છતાં તેમને શુભતાના પ્રતીક માનવામાં આવ્યાં છે. તેઓ સન્યાસી છે અને ખોપડી તેમનું ભીક્ષા પાત્ર છે. તેમને પરિવાર છે અને તેમને વિશ્વના પિતા માનવામાં આવ્યા છે. તેઓ શ્માશાનમાં વાસ કરે છે. શરીર પર ભસ્મ ચોળે છે. વિષેલા સર્પો તેમની ભૂજાઓ અને ગળામાં શોભે છે. ક્યારેક વ્યાધ્રચર્મ ધારણ કરે છે, તો ક્યારેક દિગમ્બર વૈરાગી છે, આકાશ જેનું વસ્ત્ર છે; ક્યારેક પારધી તો ક્યારેક ચંડાળ. પરંતુ, બધા જ જ્ઞાનના તેઓ સાર છે. સમસ્ત કળા અને વિજ્ઞાનના તેઓ સ્રોત છે. તેઓ આદિગુરુ છે, પ્રથમ ગુરુ છે.

“ગૃહસ્થ હોવા છતાં તેઓ બધા જ સાધુ, સન્યાસી અને તપસ્વીઓના ગુરુ છે. સાધકમાં અત્યંત લઘુ માત્રામાં આધ્યાત્મિક વૈરાગ્ય હોય તો પણ ઉચ્ચ નીચ, જ્ઞાની અજ્ઞાની વચ્ચે કોઈ ભેદ ન કરતા, ભગવાન શિવ બધાને પોતાના આશીર્વાદથી અનુગ્રહિત કરે છે.

“શિવરાત્રી પરમ શિવના સ્મરણ અર્થે જુદી રાખવામાં આવી છે. આપણે શિવની બે વિપરીત બાજુ પર ધ્યાન આપવાનું છે. એક બાજું આપણે તેમને સમાધિમાં લીન, ઊંડા ધ્યાનમાં બેઠેલા જોઈએ છીએ, તો બીજી બાજું, આપણને ઈશ્વરનું સંહારક તાંડવ નૃત્ય જોવા મળે છે.

“આ બંને ભાવમાં આપણને ભગવાન શિવનું ચિત્ર જોવા મળે છે. અહીં કેવી રીતે વ્યક્તિ કર્મ અને ધ્યાન એકરૂપ કરી શકે, તેનો સંદેશ રહેલો છે. મસ્તક પર ભગવાન શિવ અર્ધચંદ્ર ધારણ કરે છે. પૂર્ણ ચંદ્ર જ્યારે ઘટવા લાગે છે, અદ્રશ્ય થાય છે અને ફરી વિકસવા લાગે છે, આને આપણે મહિનો કહીંએ છીએ. માટે, ભગવાન શિવના મસ્તક પરનો ચંદ્ર, સમયને સૂચવે છે. સમય તો મનનું સર્જન છે. આ દૃષ્ટિએ જોઈએ તો, ચંદ્ર જે શિવરાત્રી આવતા ઝાંખો થતો જાય છે, મનના વિનાશનું પ્રતીક છે. મન જ્યારે પૂર્ણરૂપે ઓગળી જાય છે, ત્યારે આત્મ—જ્ઞાનનો ઉદય થાય છે. ત્યારે “શિવોહમ્‌”—હું જ શિવ છું — શિવોહમ્‌ આપણા જીવનને શિવમાં રૂપાંતર કરે છે. શિવની આરાધના સાથે આપણે પણ ભગવાનના સંદેશને આપણા હૃદયમાં ગ્રહણ કરીએ. જે આદર્શ તેમણે દર્શાવ્યો છે, તેનું અનુકરણ કરવા આપણે પ્રયત્ન કરીએ.

“શિવરાત્રીનો આ અવસર આપણને અસત્યમાંથી સત્યમાં, અજ્ઞાનમાંથી જ્ઞાનમાં જાગૃત થવા પ્રેરિત કરે.

“પ્રાર્થના અને આશીર્વાદ સાથે, કૃપા મારા બધા જ બાળકોની રક્ષા કરે.”

મહાશિવરાત્રી તા.૧૧ માર્ચ, ૨૦૨૧