એક ભક્ત : “આધ્યાત્મિક માર્ગમાં ઘણી ઉન્નતિ કર્યા પછી, એક કર્મયોગીના લોકસેવા અર્થે કરેલા કર્મો નહિવત્‌ થાય છે શું?”

અમ્મા : “કર્મ એમ કાંઈ નહિવત્‌ થતા નથી. આખર સુધી, કર્મ તો રહેવાનું જ.”

ભક્ત : “અમ્મા, શું શ્રેષ્ઠ છે, ભકિતયોગ કે કર્મયોગ?”

અમ્મા : “પુત્ર, ભક્તિયોગ અને કર્મયોગ, ભિન્ન નથી. વાસ્તવમાં એક યથાર્થ કર્મયોગી જ યથાર્થ ભક્ત છે, અને યથાર્થ ભક્ત જ યથાર્થ કર્મયોગી. તેમછતાં બધા કર્મો, કર્મયોગ નથી થતા. નિષ્કામભાવથી, માત્ર ઈશ્વરને અર્પિત કરેલું કર્મ જ કર્મયોગ બને છે. આ જ પ્રમાણે, મંદિરોમાં જઈ ચારવાર પ્રદક્ષિણા કરવાથી કે બંને હાથ ઉંચા કરી નમસ્કાર કરવાથી, તે ભક્તિ નથી થતી. મન ઈશ્વરમાં રહેવું જોઈએ. જે કોઈ કર્મ કરો, તેને ઈશ્વરને અર્પિત પૂજા માની, શ્રદ્ધા અને ભક્તિભાવ સાથે કરવું જોઈએ. બધામાં પોતાના ઈષ્ટદેવના દર્શન કરી, બધાને પ્રેમ કરી, બધાની સેવા કરવી જોઈએ. ઈશ્વર પ્રત્યે પ્રેમ અને સમર્પણ હોય, ત્યારે જ તે ભક્તિ બને છે.

“કોઈ પણ કર્મ કરતી વખતે, જે મનને પૂર્ણરૂપે ઈશ્વરમાં સ્થિર રાખે છે, તે જ યથાર્થ કર્મયોગી છે. બધામાં ઈશ્વર છે, આ મનોભાવ જ ભક્તિ છે. આથી વિપરીત, પૂજા કરતી વખતે મન જો બાહ્ય વિષયોમાં ભટકતું રહે, તો તે પૂજા, ભકિતયોગ નથી. કારણ કે, તે પછી એક બાહ્ય ક્રિયા જ છે. તેને ઈશ્વરપૂજા ન કહેવાય. પરંતુ, જો સંડાસ સાફ કરતા હો કે કચરો સાફ કરતા હો, ત્યારે મંત્રજાપ સાથે, એ મનોભાવ સાથે કાર્ય કરીએ કે આપણે ઈશ્વર માટે કાર્ય કરી રહ્યાં છીએ, તો તે ભક્તિયોગ છે, કર્મયોગ છે.

“એક ગરીબ મહિલા હતી. તે જે કોઈ કામ કરે, હંમેશા “કૃષ્ણાર્પણમસ્તુ”, એમ કહીંને જ કરતી. ઘરનું આંગણું સાફ કરી, કચરો ભેગો કરીને બાળતી વખતે, બાળકોને નવરાવતી વખતે, તેના માટે તે બધું, “કૃષ્ણાપૃણમસ્તુ” હતું. તેના ઘરને અડીને જ એક મંદિર હતું. ત્યાંના પૂજારીને આ મહિલાના હંમેશના આ, “કૃષ્ણાર્પણમસ્તુ” સ્હેજેય ગમતા નહિ. કચરો બાળતી વખતે, આ મહિલાનું “કૃષ્ણાર્પણમસ્તુ” તેનાથી સહન નહોતું થતું. અનેકવાર તે સ્ત્રીપર સખત ક્રોધ કરતો. પણ તે ક્યારેય સામું બોલતી નહિ.

“એકદિવસે તે સ્ત્રીએ પોતાના ઘરની સામે પડેલું છાણ ઉપાડીને બહાર ફેંક્યું અને ચૂક્યા વગર હંમેશની જેમ, “કૃષ્ણાર્પણમસ્તુ” બોલી. તે છાણ બાજાુના કૃષ્ણમંદિરની સામે જઈને પડયું. પૂજારી આ બધું જોઈને ઊભો હતો. ક્રોધથી તે કાંપવા લાગ્યો. તે પેલી સ્ત્રીને ઢસડીને મંદિરમાં લઈ આવ્યો અને તેની પાસે પેલું છાણ ઉંચકાવ્યું. અને પછી તેને સારો એવો માર મારી, ત્યાંથી ધક્કા મારીને ભગાડી.

“બીજે દિવસે સવારે પૂજારીના હાથમાં જાણે લકવા લાગ્યો હોય, તેમ તેનો હાથ સ્થિર બની ગયો. પોતાનો હાથ તે હલાવી શકતો ન હતો. તે ઈશ્વરને પોકારવા લાગ્યો. રાત્રે ઈશ્વર તેના સ્વપ્નમાં આવ્યા અને કહ્યું, “તું મને જે દૂધ અને ખીર ધરે છે, તેના કરતાં મારાં ભક્તે આપેલું છાણ મને વધું પ્રિય છે. તું જે કરે છે, તે પૂજા નથી. ત્યારે પેલી સ્ત્રીનું એક એક કાર્ય પૂજા છે. મારાં એવા ભક્તના હૃદયને તે દુઃખ પહોંચાડયું છે. હું તે સહન ન કરી શકું. મારાં ભક્તના પગ પકડીને માફી માગીશ, તો જ તારું આ દુંઃખ દૂર થશે.” પૂજારીને પોતે કરેલી ભૂલ સમજાઈ. તેને પેલી સ્ત્રીના પગે પડી માફી માગી. અને તેનું કષ્ટ પણ દૂર થયું.”

ભક્ત : “કામના બોજને લીધે, ધ્યાન માટે બિલકુલ સમય નથી મળતો. મંત્રજપ કરવાનો વિચાર કરું તો એકાગ્રતા નથી મળતી. માટે હું વિચારું છું કે, એ બહેતર હશે કે કામનો બોજો હળવો થાય અને મન શાંત થાય પછી જ મંત્રજપ અને ધ્યાન કરું, તો કેમ?”

અમ્મા : “પુત્ર, કામનો બોજ હળવો થાય, ભૌતિક સુખ અનુભવીને તૃપ્તિ થાય પછી ઈશ્વરનું સ્મરણ કરીશું એમ વિચારીએ, તો તે ક્યારેય નહિ બને. માટે, અત્યારથી જ પ્રતિકૂલ પરિસ્થિતિઓની વચ્ચે રહીને ઈશ્વર સ્મરણ કરવું જોઈએ. ઈશ્વર ચોક્કસ આપણને કોઈ ને કોઈ માર્ગ બતાવશે.

“અમ્મા એક ઉદાહરણ આપશે,

“માનસિક રોગથી પીડાતી એક બાલિકા, ઉંમર લાયક થતા તેના વિવાહ માટેનું માગુ આવ્યું. પરંતુ, જ્યારે ખબર પડી કે તેને કોઈ માનસિક બીમારી હતી તો વરપક્ષના લોકોએ તે સાજી થઈ જાય, પછી જ લગ્ન કરવાનું નક્કી કર્યું. પણ, ડૉક્ટરનું કહેવું હતું કે, તેના વિવાહ થાય તો જ તેની બીમારી દૂર થશે. માટે, રોગ દૂર થાય પછી વિવાહ કરવાનો વિચાર કરે, તો તે ક્યારેય શક્ય નથી. આ તો જેમ પાણી કહે કે, “તું પહેલાં તરતા શીખી લે, પછી તું મારી પાસે આવજે,” એના જેવું થયું. આ શું શક્ય છે? પાણીમાં રહીને જ તો તરતા શીખાય! આ જ પ્રમાણે, ઈશ્વર જ આપણા મનને શુદ્ધ કરી શકે. ઈશ્વર સ્મરણ દ્વારા જ આપણા જન્મજન્માન્તરના રોગ દૂર થાય છે. ઈશ્વરરસ્મરણ સાથે કામ કરીએ, તો તે સરસથી થશે અને કામમાં પડતા અવરોધો પણ દૂર થશે. આ બધાથી ઉપર, તે આપણા મનને શુદ્ધ કરશે.

“બધા પ્રારબ્ધ દૂર કરી, મન શુદ્ધ કરી, પછી જ ઈશ્વરનું સ્મરણ કરીશું, એમ વિચારીએ તો ક્યારેય આપણે ઈશ્વરને પ્રાપ્ત નહિ કરીએ. આપણે સારાં થવાની રાહ જોઈએ, તો તે ક્યારેય બનવાનું નથી. આ માટે યોગ્ય પ્રયત્ન માત્ર જ એક માર્ગ છે. અન્યથા, આપણું આયુષ્ય, આરોગ્ય, અને બુદ્ધિ, બધું જ નાશ પામશે. માટે, અત્યારથી જ આપણે ઈશ્વર તરફનો માર્ગ અપનાવવો જોઈએ. તે માટેના પ્રયત્નની શરૂઆત કરો. એ જ જરૂરી છે.”

એક મુલાકાતી : “અમ્મા, ઘણા નવયુવકો ઘરબાર છોડી, ઈશ્વરચિંતન માટે વાસ કરી રહ્યાં છે. તેમની આ ઉંમર તો સંસારના સુખ અનુભવવાની છે, નથી શું? ઈશ્વરચિંતન, સંન્યાસ આ બધું વૃદ્ધાવસ્થામાં કરે તો તે પૂરતું નથી શું?”

અમ્મા : “પુત્ર, આ મનુષ્યદેહ ઈશ્વર સાક્ષાત્કાર માટે પ્રાપ્ત થયો છે, તે માટે તેનો ઉપયોગ કરવાનો છે. એક એક દિવસ જે પસાર થાય છે, તે આપણને વધુને વધુ મૃત્યુની નજીક લઈ જાય છે. ભૌતિકસુખોથી તો આપણામાં જે કંઈ શક્તિ છે, તે નાશ પામે છે. ત્યારે નિરંતર ઈશ્વર સ્મરણથી આપણું મન શક્તિમાન બને છે. આપણામાં સારાં સંસ્કાર કેળવાય છે. આ પ્રમાણે, મૃત્યુથી પણ પર આવવાની શક્તિ આપણે પ્રાપ્ત કરીએ છીએ. માટે, જ્યારે આયુષ્ય અને આરોગ્ય હોય ત્યારે જ, આપણી નબળાઈઓ પર વિજય મેળવવા પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. આમ કરવાથી, આવતીકાલનો વિચાર કરીને ભયભીત થવાની જરૂર નહિ રહે અને આજની ચિંતાઓથી પણ આપણે ભયભીત થશું નહિ. અમ્માને એક કહાની યાદ આવે છે,

“એક રાજ્યમાં એવો ધારો હતો કે ત્યાં કોઈ પણ રાજા બની શકે. પાંચ વર્ષ તેઓ રાજ કરી શકે. ત્યાર પછી તેને પાસેના એક દ્વીપમાં લઈ જઈ, ત્યાં તેને મરવા માટે છોડી દેવામાં આવતો. તે દ્વીપમાં કોઈ માનવ વસતી હતી નહિ. હતા ફક્ત ભયાનક જનાવરો! ત્યાં પહોંચતા દરેક રાજાને તે જનાવરો પોતાનો ખોરાક બનાવતા. આ જાણતા હોવા છતાં, રાજસુખ ભોગવવા અને શાસનનો આનંદ માણવા ઘણા લોકો રાજા બનવાને આગળ આવતા. સિંહાસનપર ચડતી વખતે બધાને ખૂબ આનંદ થતો. પરંતુ પછી, આસ્તે આસ્તે પેલા દ્વીપના જનાવરો તેમને ચીરી ખાશેનો ભય તેમને ઘેરી લેતો. એવો કોઈ સમય જ ન રહેતો કે જ્યારે તેમના મુખપર વિશાદનો ભાવ ન હોય. કોઈ ઉત્સાહ રહેતો નહિ. સ્વાદિષ્ટ ભોજન હતું, આડંબર માટેની વસ્તુઓ હતી, નોકરચાકર હતા, નર્તકીઓનું નૃત્ય હતું. પરંતુ તેમને તેમાં કશામાં પણ રસ રહેતો નહિ. રાજા બન્યા પછીની બધી ક્ષણો તેઓ મૃત્યુને મુખાનું મુખ જોવામાં કાઢતા. સુખ અનુભવવાની ઇચ્છાથી આવેલા તેઓ, હવે પ્રત્યેક ક્ષણ દુઃખી ને દુઃખી જ રહેતા. કશામાં પણ મુક્ત હૃદયે ભાગ લઈ શકતા નહિ.

“દસમાં રાજાની મુદત પૂરી થતા, લોકો તેને ઉંચકીને પેલા દ્વીપમાં મૂકી આવ્યા. અન્ય રાજાઓની જેમ તે પણ ત્યાં રહેતા જંગલી જનાવરોનો ખોરાક બની ગયો. ત્યાર પછી, એક નવયુવક રાજા બનવાને આગળ આવ્યો. પરંતુ આ નવો રાજા પહેલાંના રાજાઓ જેવો ન હતો. રાજા બન્યા પછી તે બીજા રાજાઓની જેમ દુઃખી પણ દેખાતો ન હતો. બધા સાથે હળીમળી, તે હંમેશા હસતો રહેતો, નૃત્ય કરતો, શિકાર ખેલવા જતો, રાજ્યમાં ફરીને લોકોના કુશળક્ષેમ પૂછતો, રાજ્યનું ભરણ કરતો. હંમેશા તે આનંદમાં રહેતો!

“તેના દિવસો પણ પૂરા થવાને આવ્યા. છતાં તેના મુખના ભાવમાં કોઈ પરિવર્તન દેખાતું ન હતું. બધાને આશ્ચર્ય થયું. તેમણે પૂછયું, “તમારો દ્વીપમાં જવાનો દિવસ નજીક આવી રહ્યો છે, પણ તમને તેનું કોઈ દુઃખ હોય એવું લાગતું નથી. ત્યારે બીજા લોકો તો આમ ન હતા. જે ક્ષણે તેઓ રાજગાદી પર બેસતા કે તે સમયથી તેમને મરણની વ્યાધી રહેતી. ત્યારે તમે તો, ત્યારેય આનંદમાં હતા અને આજે પણ આનંદમાં જ છો.”

“રાજા બોલ્યા : “મારે શા માટે દુઃખી થવાનું? હું દ્વીપમાં જવા માટે તૈયાર છું. મારી ધારણા મુજબ, હવે ત્યાં કોઈ જનાવર નથી. હું જ્યારે રાજા બન્યો ત્યારે સર્વપ્રથમ હું શિકાર ખેલતા શીખ્યો હતો. પછી, સિપાહીઓ સાથે તે દ્વીપમાં જઈ, મેં બધા જ ભયાનક જનાવરોને મારી નાખ્યા હતા. જંગલો કાપી તેને કૃષિભૂમિ બનાવી, કૂવાઓ ખોદયા, મકાનો બાંધ્યા. સેવકોને નિયુક્ત કર્યા. લોકોને ત્યાં રહેવા મોકલ્યા હતા. મારે તો ફ્ક્ત ત્યાં જઈને હવે રહેવાનું જ છે. સિંહાસન વિના પણ, હું તો ત્યાં એક રાજાની જેમ જ જીવીશ. કારણ કે મને જરૂરી બધું જ ત્યાં છે.”

“પુત્ર, આપણે પણ આ રાજા જેવા બનવું જોઈએ. આ ભૌતિક સંસાર મધ્યે જીવીને આપણે આનંદનો સંસાર શોધવાનો છે. પરંતુ, આજે આપણે પહેલાંના રાજાઓ જેવા છીએ. આવતી કાલનો વિચાર કરી, વ્યાધી અને સંઘર્ષમાં જ આપણી એક એક ક્ષણ પસાર થાય છે. આમ, આજનું કર્મ પણ ધાર્યા પ્રમાણે કરી શકતા નથી. આજેય દુઃખી અને આવતી કાલે પણ દુઃખી! જીવનના અંત સુધી, આંસુ વહાવ્યા સિવાય, અન્ય કંઈ માટે સમય નથી. આથી વિપરીત, આજની એક એક ક્ષણ જાગરૂકતા સાથે વિતાવીએ, તો આવતીકાલે દુઃખી થવાનો વારો નહિ આવે. બધા દિવસો આનંદના હશે.

“બાળકો, એમ વિચારશો નહિ કે, પહેલાં ભૌતિકસુખ અનુભવી, પછી ઈશ્વરને યાદ કરીશું. ભૌતિક્તા ક્યારેય આપણને પૂર્ણ સંતૃપ્તિ આપી શકે નહિ. દૂધપાક પીતા હશું, તો થોડો પીધા પછી, બહુ થયો વધુ નહિ એમ લાગશે. પણ થોડીવાર પછી, તેનાથી પણ બેગણો પીવાનું મન થશે. માટે ક્યારેય એમ વિચારશો નહિ કે, ભૌતિક્તા અનુભવ્યા પછી જ ઈશ્વરને યાદ કરીશું! ઈંદ્રિયસુખ અનુભવીને તૃપ્તિ થશે એમ વિચારશો, તો ક્યારેય તૃપ્ત થશો નહિ. ઈચ્છાઓનો એમ કાંઈ ક્ષય થતો નથી. ઇચ્છાઓની ઉપેક્ષા કરીને જ પૂર્ણ થઈ શકો. બાળકો, ઈશ્વરને અર્પિત મનોભાવ સાથે દરેક કર્મ કરો, તો પછી મૃત્યુપર પણ વિજય મેળવી લેશું. હંમેશા આનંદ જ આનંદ હશે.”

અમ્માનું સંભાષણ સાંભળી રહેલો એક નવયુવક કે જે પહેલી જ વાર આશ્રમ આવ્યો હતો, બધાની પાછળ બેઠો હતો. તેના મુખ પર કોઈ આદર કે સંન્માનનો ભાવ ન હતો. અમ્માએ જેવું બોલવાનું બંધ કર્યું કે, કળરીમંડપમાં કૃષ્ણભાવમાં અમ્માનું એક ચિત્ર જે લાગેલું હતું, તેને ઉદ્દેશીને કોઈ પણ પ્રકારના વિનય વિના તેણે પૂછયું, “આ મોરપિંછ અને મુગુટ ધારણ કરીને ઊભેલા તમે જ છો ને?વેશ કાઢીને, આ નાટક નથી તો બીજું શું છે?”

અમ્મા : “પુત્ર, તું કેવી રીતે જાણી શકે, કે આ સંસાર જ એક નાટક નથી? બધા જ લોકો જાણ્યે અજાણ્યે એક નાટક જ તો ખેલી રહ્યાં છે. આ નાટકમાં રહી, આંખ ખોલવા માટેનું આ એક બીજાું નાટક છે. અન્ય લોકોના અજ્ઞાનને દૂર કરવા માટેનું આ નાટક છે.”

થોડીવાર અટકીને, અમ્માએ તે યુવકને પૂછયું, “પુત્ર, તું જ્યારે જન્મ્યો ત્યારે નગ્ન હતો. તારું સાચું સ્વરૂપ તો નગ્નતા છે, પછી શા માટે તેં વસ્ત્રો પહેર્યા છે?”

યુવક : “હું સમૂહમાં જીવું છું. સમાજની મર્યાદાનું મારે પાલન કરવું જ જોઈએ, અન્યાથા સમાજ મારી નિંદા કરશે.”

અમ્મા : “તેનો અર્થ એમ થયો કે, પુત્ર, તું સમાજને ખાતર વસ્ત્ર ધારણ કરે છે. અમ્માનો વેશ પણ તે જ સમૂહ માટે છે. પુત્ર, વિરલ જ કોઈ એવા હોય છે, જે જ્ઞાનમાર્ગ દ્વારા લક્ષ્ય પર પહોંચે છે. બાકી લોકોને અમ્મા નકારી શકે નહિ. તેમના માટે ભક્તિમાર્ગ ગુણકારક છે. શ્રી શંકરાચાર્ય અદ્વૈતવાદી હોવાં છતાં, શું તેમણે મંદિરોની પ્રતિષ્ઠા ન કરી? ઈશ્વરને ચૈતન્ય તરીકે બતાવનાર, શું તેમણે પથ્થરમાં પણ ઈશ્વરને ન દેખાડયા? શું દેવીના સ્વરૂપનું વર્ણન કરી, સૌંદર્ય લહરીની તેમણે રચના ન કરી? બ્રહ્મસૂત્રના રચનારા એવા વ્યાસ મુનીએ, શું ભાગવતની રચના ન કરી? તેમણે જોયું કે સામાન્ય બુદ્ધિવાળા લોકો અદ્વૈત કે વેદાંતના તત્વને પચાવી શકે નહિ, માટે તેમણે લોકોમાં ભક્તિ વિકસાવવા પ્રયત્ન કર્યો હતો.

“પુત્ર, અમ્માનું સાચું સ્વરૂપ અને સ્વભાવ શું છે, તે તેઓ પોતે સારી રીતે જાણે છે. પરંતુ, આજે લોકોને તે પરમ તત્વ સુધી પહોંચવા માટે કોઈ સાધન આવશ્યક છે. તેમનામાં વિશ્વાસ અને ભાવનાઓ વિકસાવવા ઈશ્વર સ્વરૂપ જરૂરી છે. મરઘીને પકડવા માટે, તેની પાછળ દોડવા કરતાં તેને થોડો ખોરાક બતાડવો ઉત્તમ છે. ખોરાક જોતાં, તેને મેળવવા તે નજીક આવે ત્યારે તેને પકડી શકાય. સાધારણ લોકોને આધ્યાત્મિકતાની ઉંચાઈઓપર લઈ આવવા હોય તો, સર્વપ્રથમ આપણે તેમના સ્તર પર નીચે ઉતરવું જોઈએ. તેમના મન, નામ અને રૂપોના સ્તરપર હોય છે. માટે વેશ દ્વારા તેમના મનને ઉપર ઉઠાવી શકાય. તમે વકીલ અને પોલિસને તેમના ભિન્ન વેશમાં જોયા હશે. પોલિસ તેની વર્દીમાં આવીને ઊભો રહે એટલી વાર, લોકોમાં સહજ નિયંત્રણ આવી જશે. પણ તે જો સાધારણ વેશમાં આવે તો? માટે જ, વેશ અને અલંકારનું ખાસ મહત્વ છે.”

“મૂર્તિમાં પથ્થર, કુંડળમાં સ્વર્ણ, ખુરસીમાં લાકડું, આ બધાના આધારમાં રહેલા તત્વને જે જાુએ છે, તેને આ બધાની આવશ્યકતા નહિ હોય. તેમણે અદ્વૈત દ્રષ્ટિ પ્રાપ્ત કરી લીધી છે. પરંતુ બધા જ, તે અવસ્થાને પ્રાપ્ત નથી થયા. તેમને ત્યાં પહોંચાડવા માટે, આજે આ બધું જરૂરી છે.”

યુવકે પછી કોઈ પ્રશ્ન પૂછયો નહિ. અમ્માના ઉત્તરથી તેને સંતોષ થયો હોય એમ લાગતું હતું. અમ્મા આંખ બંધ કરી, ધ્યાનમગ્ન થયા. થોડો સમય આમ જ પસાર થયો. પછી અમ્માએ ફરી આંખો ખોલી.

ભક્તજનોને રાહ જોતા જોઈ, અમ્મા ધ્યાન મંદિરમાંથી બહાર આવ્યા ભક્તોએ અમ્માને દંડવત કર્યા. ભક્તજનોને સાથે લઈ, અમ્મા કળરી મંડપમાં આવીને બેઠા.

એક ભક્ત, એક થાળીમાં ફળો ધરી, અમ્માને પ્રણામ કરી, અમ્માની પાસે બેસી ગયો.

અમ્મા : “પુત્ર, હવે તું કેમ છે?”

તે ભક્ત કંઈ જ બોલ્યા વિના, માથું નીચું કરીને બેઠો રહ્યો.

તે કોટ્ટાયમનો હતો. પત્ની અન્ય પુરુષ સાથે ચાલી ગઈ હતી. આ આઘાતને સહન ન કરી શકતા, તે મદ્યપાન કરવા લાગ્યો હતો. ચાર મહિના પહેલાં તેનો એક મિત્ર તેને અમ્મા પાસે લાવ્યો હતો. તે સમયે જ્યારે તે અમ્મા પાસે આવ્યો, ત્યારે તે પીધેલી અવસ્થામાં હતો. તેનામાં સ્હેજેય બોધ હતો નહિ. તેને પાછો ન વાળતા, અમ્માએ તેને ત્રણ દિવસ આશ્રમમાં જ રાખ્યો હતો. અમ્માને મળ્યા પછી, તે જ્યારે પાછો ફર્યો ત્યારે પીવાની વાત જ તે ભૂલી ગયો હતો. અત્યારે કામમાંથી જે કંઈ સમય મળે, ત્યારે અમ્માના દર્શન કરવા તે આશ્રમ આવી જતો. પરંતુ, પત્નીએ તેનો ત્યાગ કર્યો, આ વાતથી તે હજુય નિરાશ હતો.

અમ્માએ કહ્યું, “પુત્ર, કોઈ કોઈને તેમની ખાતર પ્રેમ કરતું નથી. બધાના પ્રેમની પાછળ પોતાનું સુખ અને પોતાનો સ્વાર્થ રહેલા છે. જ્યારે આ પૂર્ણ નથી થતા, ત્યારે મિત્ર પણ શત્રુ બની જાય છે. આજે દુનિયામાં આ જ તો દેખાઈ છે. એક ઈશ્વર જ આપણને નિસ્વાર્થ ભાવથી પ્રેમ કરે છે. તેને પ્રેમ કરીશું, તો આપણે કોઈને પણ નિસ્વાર્થ ભાવથી પ્રેમ કરી, તેમની સેવા કરી શકીશું. એક તેની દુનિયા જ સ્વાર્થ રહિત છે. માટે જ, આપણા પ્રેમ અને બંધન, એક ઈશ્વર સાથેના જ હોવા જોઈએ. ત્યારે કોઈ આપણી ઉપેક્ષા કરે કે આપણો ત્યાગ કરે, દુઃખથી આપણે ભાંગી નહિ પડીએ. પુત્ર, એક ઈશ્વરને કસીને પકડી રહે. તે જ પર્યાપ્ત છે. જે વિતી ગયું, હજુય તેના વિચાર કરી શા માટે દુઃખી થવાનું? શેના માટે દુઃખી થવાનું?”

ભક્ત : “અમ્મા, હવે મને પહેલાં જેવું દુઃખ નથી. શા માટે મારે દુઃખી થવાનું, મારે તો અમ્મા છે. જ્યારે પણ હું દુઃખની લાગણી અનુભવું છું, હું તમારા મંત્રનો જાપ કરું છું.”

અમ્માએ તેને ભસ્મની પડીકી આપી. પ્રસાદ સ્વીકારી, પાછા ફરવા તે ઊભો થયો.

તેના ગયા પછી, ત્યાં ઉપસ્થિત ભક્તોને સંબોધિત કરતા અમ્માએ કહ્યું, “તમે જોયુંને, એક એકના અનુભવો! આ બધામાંથી આપણે પાઠ લેવાનો છે. કોઈ પત્નીને પ્રેમ કરે છે, તેના પ્રત્યેના પ્રેમને કારણે શું? પત્ની પતિને પ્રેમ કરે છે, પતિ પ્રત્યેના પ્રેમને કારણે શું? બધા પોતના બાળકને પ્રેમ કરે છે, કારણ કે, તે પોતના રક્તબીજમાંથી જન્મેલું છે. એમ ન હોત તો, બધા બાળકોને સમાનભાવથી પ્રેમ ન કરીએ?

“આજે કેટલા લોકો પોતાના પતિ ખાતર, કે પત્ની ખાતર, કે બાળક માટે, મરવાને તૈયાર છે? તેની પત્ની તેને છોડીને ચાલી ગઈ માટે તે પુત્ર, મરવાને તૈયાર થયો હતો. તે પત્ની પ્રત્યેનો પ્રેમ નથી. પરંતુ, સ્વયં પ્રત્યેનો પ્રેમ છે. પોતાનું સુખ તેણે ગુમાવ્યું હોવાની નિરાશા છે. પત્ની પ્રત્યે જો તેને સાચો પ્રેમ હોય તો પત્ની જ્યારે બીજા પુરુષને પ્રેમ કરે તો તેમાં તેણે સંતોષ જ અનુભવવો જોઈએ. કારણ કે પછી તેણે એમ વિચાર્યું હોત કે, પત્નીનું સુખ જ તેની માટે મહત્વનું છે. તે જ નિસ્વાર્થ પ્રેમ છે. પત્નીને જો તેના પ્રત્યે સાચો પ્રેમ હોત, તો તેણે અન્ય પુરુષના મુખ તરફ જોયું પણ ન હોત.

“આપણે કહીએ છીએ કે, આપણે આપણા બાળકોને પ્રેમ કરીએ છીએ. પણ પોતાનું બાળક, પોતાની આંખ સામે ડૂબી રહ્યું હોય, ત્યારે કેટલા માતાપિતા પોતાના જીવનનું બલિદાન આપી તેની રક્ષા કરવાને તૈયાર થશે? એક પુત્રીએ અમ્મા પાસે આવીને કહ્યું કે, તેનું બાળક સત્તર ફૂટ ઊંડા કૂવામાં પડી ગયું. બાળકને કૂવામાં પડતા તેણે જોયું પણ તે કંઈ જ કરી શકી નહિ. કોઈ પાડોશી જઈને માણસોને બોલાવી લાવ્યો. પણ ત્યાં સુધીમાં તો બાળક મૃત્યુ પામ્યું હતું. શા માટે તે પુત્રીને કૂવામાં ઉતરી, પોતાના બાળકની રક્ષા કરવાનું મન ન થયું? ૯૯ ટકા લોકો આવા હોય છે. પોતાના પ્રાણ આપી, બીજાના પ્રાણની રક્ષા કરવાને કોઈ તૈયાર નથી થતું. માટે જ, અમ્મા કહે છે કે, એક ઈશ્ચર જ આપણને સાચો પ્રેમ આપી શકે. તે ઈશ્વરને વળગીને રહેવું જોઈએ. આનો અર્થ એમ નથી થતો કે, આપણે અન્ય કોઈને પ્રેમ ન કરવો. અન્યમાં ઈશ્વરના દર્શન કરી, તેનામાં રહેલા ઈશ્વરને પ્રેમ કરો. પછી તે વ્યક્તિ આપણો ત્યાગ કરે તો પણ, આપણે દુઃખી થઈને ભાંગી નહિ પડીએ.”

અમ્માનું સંભાષણ સાંભળી રહેલો એક નવયુવક કે જે પહેલી જ વાર આશ્રમ આવ્યો હતો, બધાની પાછળ બેઠો હતો. તેના મુખ પર કોઈ આદર કે સંન્માનનો ભાવ ન હતો. અમ્માએ જેવું બોલવાનું બંધ કર્યું કે, કળરીમંડપમાં કૃષ્ણભાવમાં અમ્માનું એક ચિત્ર જે લાગેલું હતું, તેને ઉદ્દેશીને કોઈ પણ પ્રકારના વિનય વિના તેણે પૂછયું, “આ મોરપિંછ અને મુગુટ ધારણ કરીને ઊભેલા તમે જ છો ને?વેશ કાઢીને, આ નાટક નથી તો બીજું શું છે?”

સ્મિત કરતા અમ્માએ કહ્યું, “બાળકો, એકાગ્રતા એમ ઝડપથી પ્રાપ્ત થતી નથી. તેના માટે નિરંતર પ્રયત્ન જરૂરી છે. તેમછતાં, એકાગ્રતા ન થાય તો પણ સાધનાનો ક્રમ ક્યારેય તોડશો નહિ. એકાગ્રતા માટે સાધનામાં નિયમિત્તા જરૂરી છે. તે માટેનો સ્થિર ઉત્સાહ જોઈએ. પોતે આધ્યાત્મિક જીવન જીવે છે, તે બોધ સાથે પ્રત્યેક ક્ષણ જાગરૂકતા સાથે આગળ વધવું જોઈએ.”

એક દિવસ એક વ્યક્તિ ભૂશિરમાં માછલી પકડવા ગયો. ત્યાં કિનારા પાસે જ તેને મોટી માછલીઓનું એક મોટું ટોળું દેખાયું. તેણે તે જગ્યાની આસપાસ માટીની પાળ બાંધી, તે ખાડાનું પાણી ભૂશિરમાં ખાલી કરી, માછલીઓને પકડવાનું નક્કી કર્યું. તે માટેનો શ્રમ તે કરવા લાગ્યો. હાથમાં કોઈ પાત્ર ન હોવાથી, ખોબે ખોબે તે પાણી ખાલી કરતો હતો. આ મધ્યે, ક્યારેક માટીની તે પાળ તૂટી જતી. છતાં હિમ્મત ન હારતા, તે ફરી બીજી માટી લઈ પાળ બાંધતો. અન્ય કયાંય પણ ધ્યાન ન આપતા, ફક્ત આ કાર્યમાં જ, કાળજીપૂર્વક, આત્મવિશ્વાસ સાથે, કોઈપણ પ્રકારના ભેદભાવની લાગણી વિના, તે પોતાના કાર્યની ફરીથી શરૂઆત કરતો. સાંજ સુધી તે આમ કરતો રહ્યો. સંધ્યા સમયે પાણી ખાલી થયું અને તેને ઘણી માછલી મળી ગઈ. સમર્પણ, કાર્યનિષ્ઠા, દ્રઢવિશ્વાસ અને કોઈ પણ પ્રકારના ભય વિના કરેલા શ્રમનું ફળ, તેને મળ્યું હતું. સંતોષ સાથે તે ઘરે પાછો ફર્યો.

“શક્ય તેટલો પ્રયત્ન કરવા છતાં, કોઈ ફળ પ્રાપ્ત થતું નથી, આમ વિચારી હતાશ થશો નહિ. બાળકો, કરેલા પ્રત્યેક જપનું, ફળ હોય છે. પ્રત્યેક મંત્ર કઈ રીતે આપણી અંદર પ્રવૃત થાય છે, આપણે તો ફક્ત તેથી અજાણ છીએ. આ જ પ્રમાણે એકાગ્રતા ન મળે તો પણ નિશ્ચિત સમયે ધ્યાન કરવાથી ચોક્કસ તેનો લાભ મળે છે. નિરંતર મંત્રજપ કરવાથી, આપણી જાણ બહાર, આપણી અંદરની મલિનતા દૂર થાય છે. તે આપણા ધ્યાનની એકાગ્રતામાં વૃદ્ધિ જ કરે છે.”

અમ્માએ આગળ કહ્યું, “બાળકો, આપણા માતાપિતાનો, સગાસંબંધીઓનો, મિત્રોનો કે આપણા મનપસંદ ખોરાકનો વિચાર કરવામાં કોઈ પ્રયત્ન કરવો પડતો નથી. તેના સ્મરણ માત્રથી, આપણા મનમાં તેમની છબી પ્રકાશિત થાય છે. ગમે તેટલો સમય તેમના વિચારમાં ગાળી શકાય. કારણ કે, આટલા દિવસોનું તેમની સાથેનું આપણું બંધન છે. ભૌતિક કાર્યો વિષે વિચાર કરવાને મનને કેળવવાની કે શીખવવાની જરૂર નથી પડતી. મન તેનાથી ટેવાયેલું છે. આ જ પ્રકારનું બંધન ઈશ્ચર સાથેનું હોવું જોઈએ. જપ, ધ્યાન, સત્‌સંગ, આ માટે જ તો છે. નિરંતર અભ્યાસ જરૂરી છે. જ્યારે આમ બને ત્યારે, વિષય વિચાર જેમ આપણા મનમાં સૂતેલા હોય છે. તેની જેમ ઈષ્ટદેવની મૂર્તિ અને તેમનો મંત્રજપ સહજ જ આપણા મનમાં ઉદિત થશે. જે કંઈ આપણે જોઈએ કે વિચારીએ, તે ઈશ્ચરને સંબંધિત જ હશે. ત્યાં પછી ઈશ્વર સિવાયની બીજી કોઈ દુનિયા નહિ હોય.“

થોડો સમય મૌન રહી, અમ્માએ વાત આગળ વધારી, “બાળકો, શરૂઆતમાં એકાગ્રતા ન મળે તો નિરાશ થશો નહિ. તમે જો સતત પ્રયત્ન કરશો, તો ચોક્કસ વિજયી રહેશો. ઈશ્ચર માત્ર જ એક નિત્ય છે. તેને જો આપણે ન જાણી શકીએ, તો આ જીવન વ્યર્થ છે. જેમ બને તેમ જલ્દી, તેમના દર્શન મેળવવા, આ એક વિચાર હંમેશા હોવો જોઈએ. એમ હોય તો, એકાગ્રતા આપ મેળે જ આવી જશે. બાળકો, જેને લક્ષ્યબોધ છે, તેને કોઈ પ્રતિબંધ નથી. બધીજ પરિસ્થિતિ તેને અનુકૂળ બની જાય છે.”

બ્રહ્મચારી : “અમ્મા, સવારે ઊંઘને કારણે હું ધ્યાન નથી કરી શકતો?”

અમ્મા : “પુત્ર, ધ્યાન કરતી વખતે જો ઊંઘ આવે તો હોઠ હલાવીને મંત્રજપ કરવાનો. જપમાલા હોય તો તેને હૃદયસરસા લગાવી, જપ કરો. આ જાગરૂકતા કેળવવા માટે સહાય કરે છે. ધ્યાન કરતી વખતે પીઠ ટટ્ટાર રાખીને બેસવું જોઈએ. આળસને કારણે, વાંકુ વળીને બેસવાનું મન થાય છે. આ બધી વાતનું ધ્યાન રાખવા છતાં, જો ઊંઘ આવે તો ઊભા થઈને જપ કરવો જોઈએ. ઊભા હો ત્યારે પણ ક્યાંય અઢેલીને ઊભા રહેશો નહિ. અઢેલીને ઊભા રહો, ત્યારે મન તે સુખ તરફ ઢળે છે. જાગરૂકતા નાશ પામે છે. આમ છતાં, જો ઊંઘ આવે તો દોડો. દોડીને આવ્યા પછી, તમે ધ્યાન કરો. રજસ દ્વારા તમસને દૂર કરો. યોગાસન કરવા, એ પણ ઉત્તમ છે.

“જો યથાર્થ લક્ષ્યબોધ હોય તો જ ઊંઘને દૂર કરી શકાય. કારખાનામાં લોકો રાતપાળી કરતા હોય છે. ક્યારેક બે ત્રણ દિવસ સુધી ઊંઘ્યા વિના કામ કરે છે. તેમછતાં, મશીનની સામે ઊભા રહીને કામ કરતી વખતે તેઓ ઊંઘતા નથી. કારણ કે, તેઓ જાણે છે કે, જો ધ્યાન ચૂકે તો હાથ મશીનમાં કપાય જશે.અને હાથ પણ જશે અને નોકરી પણ નહિ રહે. માટે, ગમે તેટલી ઊંઘ આવે, તેઓ તેને દૂર ભગાડે છે. તેઓ તેને આધીન નહિ થાય. આ પ્રકારની જાગરૂકતા અને કાળજી, ધ્યાનમાં બેસો ત્યારે હોવી જોઈએ. ધ્યાન વખતે ઊંઘને કારણે ઝોલાં આવે, ત્યારે મારું આ જીવન વ્યર્થ જઈ રહ્યું છે, આ બોધ હંમેશા રહેવો જોઈએ. જેને આ વાતનો બોધ છે, તેઓ ઊંઘને આધીન નહિ થાય.”