અમ્મા સાથે યાત્રા કરી રહેલા બ્રહ્મચારીઓ સાથે, તેમની જ ઉંમરનો એક નવયુવક, કે જે આ પહેલી જ વાર આશ્રમ આવ્યો હતો, તે પણ આ યાત્રામાં જોડાયો હતો

અમ્મા અને બ્રહ્મચારી બાળકોને હસતા આનંદ કરતા જોઈ, વિસ્મયપૂર્વક તે તેમને નિહાળી રહ્યો હતો.

“પુત્ર, અહીં મારી પાસે આવ.”

અમ્માએ તે યુવકને પોતાની પાસેની સીટમાં બેસવાનું કહ્યું.

“પુત્ર, સંકડાશમાં યાત્રા કરવામાં તને કોઈ તકલીફ તો નથી ને?”

“નહિ અમ્મા! કોલેજ જતી વખતે ફૂટબોર્ડ પર સંકડાઈને ઊભા રહી પ્રવાસ કરેલો છે. આ તો કંઈ જ નથી.”

“અમ્મા પણ પહેલાં ભક્તોના ઘરે ભજન માટે બસમાં જ જતાં હતા. પછી બાળકોની સંખ્યામાં વધારો થતાં, બધા એક સાથે બસમાં ચડી શકે નહિ. તબલા અને હાર્મોનિયમ વગેરે સાથે લઈ, એક સાથે બસમાં યાત્રા કરવી અને કાર્યક્રમના સ્થળે પહોંચવું મુશ્કેલ બન્યું. આમ બધાએ પછી વાહન લેવા માટે ખૂબ આગ્રહ કર્યો. પછી આ વેન લેવા માટે અમ્મા સંમત થયા. અત્યારે વાહન કરતાં વાહનના રિપેરનો ખરચ વધારે છે. નહિ કે, રામકૃષ્ણ….” (બધા ખૂબ હસ્યા).

પાછળથી મોટેથી વાતો કરવાનો અવાજ સંભળાયો. અમ્મા તે તરફ ફર્યા,

“બેટા બાલુ?”

“હા, અમ્મા?”

“એક ભજન ઉપાડ.”

શ્રીકુમારે હાર્મોનિયમ લીધું, અને તેને ખોળામાં રાખ્યું.

મનસ ભજ રે ગુરુચરણં…..

આગળ પછી અમ્મા પણ તેમની સાથે જોડાયા, અને બધાએ ભેગા મળી કેટલાક ભજનો ગાયા. ભજન પૂરા થયા પછી, ગાયેલા ભજનોનું માધુર્ય માણતા, બધા થોડીવાર માટે મૌન રહ્યાં! અર્ધ નિમીલિત નેત્રો સાથે, અમ્મા એક બ્રહ્મચારીણી બહેનના ખભા પર માથું ટેકાવીને બેઠા હતા.

પહેલી જ વાર આશ્રમ આવી, અમ્મા સાથે યાત્રા કરવાનું ભાગ્ય પ્રાપ્ત કરનાર તે નવાંગતુકે જ્યારે અમ્માને પોતાના તરફ સ્મિત કરતા જોયા, ત્યારે તેણે એક પ્રશ્ન પૂછવાનું વિચાર્યું,

“અમ્મા, સામાન્યતઃ સાધકોએ સ્ત્રીઓ સાથે હળવું મળવું ન જોઈએ, એમ કહે છે. તો પછી એક સ્ત્રી,ગુરુ રૂપે કેવી રીતે તેમનું નેતૃત્વ કરી શકે?”

અમ્મા : “પુત્ર, સત્યના સ્તરપર શું સ્ત્રી કે પુરુષ જેવું કંઈ છે? પુરુષને ગુરુ તરીકે મેળવવા કરતાં, સ્ત્રીને ગુરુ તરીકે પ્રાપ્ત કરવી, વધુ ઉત્તમ છે! આ કાર્યમાં મારાં બાળકો ભાગ્યશાળી છે. જેઓ પુરુષને ગુરુ તરીકે પ્રાપ્ત કરે છે, તેમણે બધી સ્ત્રીઓથી પર આવવાનું હોય છે. ત્યારે જેમણે એક સ્ત્રીને પોતાના ગુરુ તરીકે પ્રાપ્ત કરી હોય, તેઓ જો ફક્ત ગુરુમાં રહેલી સ્ત્રીથી પર આવે, તો પછી તેઓ વિશ્વની બધી જ સ્ત્રીઓથી પર આવે છે.”

યુવક : “પરંતુ, શ્રીરામકૃષ્ણે તો કામિની કાંચનપર નિયંત્રણ વિષે ભારપૂર્વક કહ્યું છે, તેનું શું?”

અમ્મા : “હા, તેમણે જે કહ્યું છે, તે સાચું છે. એક સાધકે સ્ત્રીનું ચિત્ર સુધ્ધાં ન જોવું જોઈએ. પરંતુ, જેને ગુરુ મળ્યા છે, તેમણે તો ફક્ત ગુરુની આજ્ઞાનું અનુસરણ માત્ર જ કરવાનું હોય છે. કારણ કે, તેમને યોગ્ય માર્ગદર્શન દેવા, તેમને આગળ દોરી જવા અને તેમની રક્ષા કરવા ગુરુ તેમની સાથે જ છે.

“સર્પના ઝેરથી લોકો મરી શકે. પણ જેણે તેનો અભ્યાસ કર્યો હોય, તે ઝેરને કાઢવાની દવા પણ, સાપના ઝેરમાંથી જ તૈયાર કરે છે. ખરું ને? ઉત્તમ ગુરુ શિષ્યના માર્ગમાં બધા પ્રકારના પ્રતિબંધોનું નિર્માણ કરે છે અને તે દ્વારા જ, શિષ્ય તે બધાથી પર આવવાની શક્તિ પણ પ્રાપ્ત કરે છે. પરંતુ, જેને ગુરુનું માર્ગદર્શન ન હોય, તેણે તો ચોક્કસ સંભાળીને રહેવું જોઈએ. તેણે અત્યંત જાગરૂકતા દાખવવી જોઈએ.

“બેટા પૈ, સામે જોઈને તું ડ્રાઈવ કર.”

હસતા અમ્માએ કહ્યું, “તે અરીસામાં અમ્માને જોઈને ડ્રાઈવ કરે છે!”

યુવક : “અમ્મા, આજ સવારથી એક ક્ષણ માટે પણ આપે વિશ્રામ નથી લીધો. આખો દિવસ મહેનત કરી હોવાં છતાં, શું અમ્મા થાક્યા નથી? ત્યારે અમને તો આ શરીર વેદનાથી ભરેલા કોથળા જેવું લાગે છે!”

અમ્મા : “હા, શરીરને દુઃખનો ભંડાર કહે છે. પરંતુ, જેણે સત્યનો સાક્ષાત્કાર કર્યો છે, તે ઋષિઓ આને પરમાનંદનું ધામ કહે છે. અજ્ઞાનમાં સ્થિર રહેનાર માટે, આ દુઃખોથી ભરેલો કોથળો છે. તેમછતાં, નિરંતર અભ્યાસ દ્વારા તેમાંથી નિવૃત થઈ શકાય.

“નિત્યાનિત્યના જ્ઞાન થકી દુઃખથી છુટકારો મેળવી શકાય. જીવનનું લક્ષ્ય શું છે, તે સમજી, તે માટે યત્ન કરનાર, દુઃખથી પર આવે છે. ઘણા સફેદ હંસો બેઠા હોય, તેમની વચ્ચે એક કાળો કાગડો બેઠો હોય, ત્યારે તે કાગડાનો કાળો રંગ આપણને શ્વેત રંગના સૌંદર્યને સમજાવે છે. કાળાશની ઉપસ્થિતિને કારણે આપણે શ્વેતના સૌંદર્યને સમજી શકીએ છીએ. આ જ પ્રમાણે દુઃખ આપણને સુખનું મહત્વ સમજાવે છે. એક વખત દુઃખ અનુભવવાનું થાય, પછી આપણે સંભાળીને રહેશું.

“એક વ્યક્તિ રસ્તા પર જઈ રહ્યો હતો. ચાલતા ચાલતા તેને પગે કાંટો વાગ્યો. ત્યાર પછી તે અત્યંત કાળજી રાખીને આગળ ચાલ્યો. આમ, પાસે જ એક ખાડો હતો તેમાં તે પડતા બચ્યો. જો તેને કાંટો ન વાગ્યો હોત, તો તે આટલી કાળજી રાખીને ચાલત નહિ અને ખાડામાં પડી ગયો હોત.

“બાળકો, નાના દુઃખો મહાન આફતોથી આપણી રક્ષા કરે છે. યોગ્ય વિવેક સાથે જે કાળજીપૂર્વક આગળ વધે છે, તે બધા દુઃખોથી પર આવી, નિત્યાનંદને પ્રાપ્ત કરે છે. જે નિત્યને જાણે છે, જેણે સત્યનો સાક્ષાત્કાર કર્યો છે, તેઓ ક્યારેય દુઃખી નથી થતા. તેઓ હંમેશા આનંદમાં જ હોય છે. હું શરીર છું, આ ભાવથી આપણે સ્વયંને જોઈએ તો દુઃખ જ છે. પરંતુ, તે જ શરીરને જો નિત્યાનંદ માટેના ઉપકરણ તરીકે જોઈએ, તો પછી કોઈ સમસ્યા નથી રહેતી.”

યુવક : “આ જીવનને ભલે આપણે ગમે તેટલું આનંદદાયક કહીએ, પરંતુ અનુભવમાં તો તે દુઃખ જ છે.”

અમ્મા : “પુત્ર, જાણી જોઈને શા માટે ખાડામાં પડવું જોઈએ? દુઃખમાંથી રક્ષણ મેળવવા માટે જ્યારે માર્ગ હોય, તો પછી શા માટે તેમાંને તેમાં જ જીવવાનું? સૂરજના તાપની જેમ, પાણીની ઠંડકની જેમ, સુખ અને દુઃખ, જીવનનો સ્વભાવ છે. પછી શા માટે દુખી થઈને ભાંગી પડવું? મહેનતાણું ન મળે, એવું કામ કરવાથી કોઈ લાભ ખરો? જો દુઃખી થવાથી કોઈ લાભ થતો હોય, તો થાઓ દુઃખી. શરીરપર ક્યાંય લાગ્યું હોય ત્યારે તેને જોઈને રડતા ન રહેવું જોઈએ. તરત જ તેના પર દવા લગાડવી જોઈએ. અન્યથા તેમાં સેપ્ટીક થશે અને તમે કમજોર બનશો. આ જ પ્રમાણે, આધ્યાત્મિકતાને તેના સાચા અર્થમાં સમજીએ તો ક્યારેય, નજીવી બાબતો માટે ભાંગી પડવાનો વારો નહિ આવે.

“ઉત્સવોના દિવસોમાં ફટાકડા ફોડવામાં આવે છે. જે આ જાણે છે કે, હમણાં ફટાકડો ફૂટવાનો છે, તે તેના ફૂટવાના અવાજથી સ્તંભિત નહિ થાય. ત્યારે, આપણી જાણ બહાર તે અચાનક ફૂટે, તો તેના અવાજથી આપણે ચોંકી જશું. એમ પણ બને કે, આપણને કોઈ બીમારી થાય. આત્મામાં સ્થિર રહી જીવન જીવવું, તે દુઃખ રહિત જીવવાનો માર્ગ છે. એ સત્ય છે કે, એક ક્ષણમાં મનને નિયંત્રણમાં લાવવું શક્ય નથી. સમુદ્ર તરીને પાર કરવો કઠિન છે. પરંતુ, તે માટેના માર્ગને જાણી, પ્રયત્ન કરીએ તો શું આ શક્ય નથી? આ જ પ્રમાણે શાસ્ત્રો અને મહાત્માઓએ ભવસાગર પાર કરવા, માર્ગો બતાવેલ છે. તે અનુસારનું જીવન જ યથાર્થં છે. શાસ્ત્રોનો અભ્યાસ કરી, સત્‌સંગોનું શ્રવણ કરી, તેના યથાર્થ તત્વને ગ્રહણ કરવું જોઈએ. જ્યારે પણ મહાત્માઓનું સામિપ્ય પ્રાપ્ત કરવાનો અવસર મળે, તો તે ન ગુમાવતા, તેમના ઉપદેશોને જીવનમાં ઉતારી, આગળ વધવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. નિયમિત સાધના, શાસ્ત્ર—અભ્યાસ, સત્‌સંગ, ગુરુમાં સમર્પણ, આ બધું જરૂરી છે. જાગરૂકતા સાથે જીવન નિર્વાહ કરતા લોકો, ક્યારેય દુઃખી થતા નથી.

અચાનક વેન આમ તેમ હાલવા લાગી અને રસ્તાની એક બાજાુએ ધપી ગઈ. સામેથી ઝડપથી આવી રહેલી લૉરી સાથે તેઓ અથડાતા બચ્યા હતા.

“પુત્ર, સંભાળીને ડ્રાઈવ કર!”

“અમ્મા, તે લોરી રસ્તાની ગલત બાજાુએ આવી હતી.”

અમ્માએ જોયું કે એક બ્રહ્મચારી, જે બારીપર હાથ ટેકાવીને બેઠો હતો. તેના હાથમાં પાટો બાંધેલો હતો. તેના હાથમાં કાપા પડયા હતા. અમ્માની નજર તેનાપર પડી. અત્યંત કોમળતા સાથે અમ્માએ તેના હાથ પોતાના હાથમાં લીધા અને કહ્યું, “બેટા, તારાં આખા હાથમાં કાપા પડયા છે. શું બહુ વેદના થાય છે?”

“અમ્મા, એક થોડી ચામડી જ છોલાઈ ગઈ છે. તેમાં માટી ન પડે, તે માટે પાટો બાંધ્યો છે.”

શ્રમ કરેલા હાથના તે ચિહ્‌નોપર, અમ્માએ પોતાના વાત્સલ્યના પ્રતિકરૂપે એક ચુંબન ચોળી દીધું.

કાર્યક્રમ મોડે સુધી ચાલ્યો. બધા મધ્ય રાત્રીએ વેનમાં પાછા ફર્યા. વેનની અંદર ઝોલા ખાતા બધાના માથા એકબીજા સાથે અથડાતા હતા. અમ્મા, એક બ્રહ્મચારીણીના ખોળામાં માથું રાખી સૂતા હતા. બારીમાંથી આવતી પવનની લહેરખી, અર્ધચંદ્ર સમા અમ્માના કપાળ પર વિખરાયેલા વાંકડિયા કેશને, હળવેથી પંપાળીને ચાલી જતી. રસ્તાપર પસાર થતી લાઇટોના પ્રકાશમાં અમ્માના નાકની નથ, આકાશના તારલાની જેમ ચળકતી હતી.

પ્રાર્થનામંદિરનું કાંકરેટનું કામ સવારથી જ ચાલુ થયું હતું. ભારે મહેનતનું કામ હોવાથી, બધાએ અમ્માને આ કામમાં જોડાવવાની મનાઈ કરી.

બ્રહ્મચારી બાલુ : “અમ્મા, આ કાંકરેટ છે. સિમેંટ અને કપચી તમારાં શરીર પર પડશે. સિંમેંટ જો શરીર પડે તો ફોડલા થાય.”

અમ્મા : “શું કહ્યું? શું ફક્ત અમ્માને જ ફોડલા પડે? અને તમને બાળકોને ફોડલા ન પડે?”

બાલુ : “એમ નહિ! અમ્મા, તમે આવશો નહિ. અમો બધા કરીશું.”

અમ્મા : “પુત્ર, અમ્માને કામ કરવામાં કોઈ તકલીફ નથી. અમ્મા ઘરમાંને ઘરમાં રહીને મોટા નથી થયા. અમ્મા મહેનતનું કામ કરવાને ટેવાયેલા છે.”

વાત્સલ્યસભર તે શબ્દોની સામે બધાયે નમતું જોખવું પડયું. સિમેંટના તગારા ઉંચકીને પસાર કરવાના કામમાં અમ્મા પણ બાળકો સાથે જોડાયા.

કાંકરેટથી ભરેલા તગારા પસાર કરતી વખતે, પાસે ઊભેલા એક બ્રહ્મચારીના હાથમાંથી એક તગારું નીચે પડી ગયું. જલ્દીથી તે પાછળ ખસી ગયો, જેથી તે તેના પગ પર ન પડતા, જમીન પર પડયું. તગારામાંથી સિમેંટ અને કપચીના છાંટા અમ્માના મુખ પર પડયા, અને ત્યાં તેના નિશાન પડી ગયા. એક બ્રહ્મચારીણીના હાથમાંથી ટુવાલ લઈ અમ્માએ પોતાનું મુખ લૂછયું, અને પછી તે ટુવાલને માથાંપર બાંધી, અમ્મા નાટકીય ભાવમાં ઊભા રહ્યાં. મહેનતના કામ મધ્યે અમ્માનો આ ભાવ જોઈ બધા હસી પડયા.

સૂરજ જેમ માથાં પર આવવા લાગ્યો, પરસેવાના બિંદુઓ અમ્માના કપાળ પરથી ટપકવા લાગ્યા. અમ્માને આ પ્રમાણે તડકામાં ઊભા રહી, મહેનતનું કામ કરતા જોઈ એક ભક્ત છત્રી લઈને આવ્યો. પરંતુ, અમ્માએ તેને છત્રી ખોલવા દીધી નહિ. તેમણે કહ્યું, “મારાં આ બાળકો તડકામાં ઊભા રહીને આટલી મહેનત કરે છે, ત્યારે શું ફક્ત અમ્માએ જ છત્રી નીચે સુખેથી ઊભું રહેવું?”

કામ મધ્યે, બાળકોને સ્મરણ કરાવતા અમ્માએ કહ્યું,

“બાળકો, તમારી પાસે જે ઊભા હોય, તેમને તમારાં ઈષ્ટદેવ સ્વરૂપે જોવાનો પ્રયત્ન કરો. તમે તમારાં ઈષ્ટદેવના હાથમાં આપી રહ્યાં છો, એવી ભાવના સાથે તગારું તમારી પાસેની વ્યક્તિને આપવું. આમ કરવાથી, સમયનો બગાડ પણ નહિ થાય.”

અમ્માના હાસ્યમાં વર્તમાનની મહેનતની કઠિનાઈ કે સમયનું પસાર થવું, કંઈ ખબર પડી નહિ. બાળકોના મનમાંથી મંત્રજાપ છુટી જતો હતો. આ જોઈ અમ્માએ નામકિર્તન ગાવાનું શરૂ કર્યું.

ૐ નમઃ શિવાયા… ૐ નમઃ શિવાયા… ૐ નમઃ શિવાયા…

સાંજ સુધી કામ ચાલ્યું. સિંમેંટનું કામ કરવાને ટેવાયેલા ન હોવાથી, ઘણાખરા બ્રહ્મચારીઓના હાથમાં કાપાં પડયા હતા.

કામ પૂરું થયા પછી, થાક ઉતારવા જેટલો સમય પણ કોઈને મળ્યો નહિ. તિરુવનંતપુરમ્‌ જવા માટે તૈયાર થયા.

સવારથી કામમાં ભાગ ન લેતા, આખો દિવસ સંસ્કૃતના અભ્યાસમાં ડૂબેલા એક બ્રહ્મચારીને કિનારે બેઠેલો જોઈ, અમ્મા તેની પાસે ગયા અને કહ્યું,

“પુત્ર, બીજાના દુઃખ પ્રત્યે જેને કરૂણા ન હોય તે ક્યારેય આધ્યાત્મિક વ્યક્તિ નથી. તેના માટે ઈશ્વર દર્શન શક્ય નથી. બાળકોને કામ કરતા જોઈ, અમ્માથી રહેવાયું નહિ. બાળકો એકલા કામ કરે છે, એ વિચાર માત્રથી અમ્માનું શરીર કાંપવા લાગે છે. પરંતુ, તેમની જોડે રહું ત્યારે બધું વિસરી જાઉં છું. ગમે તેટલા થાકેલા હશે, છતાં અમ્મા ત્યાં જઈને ઊભા રહે છે. એમ વિચારીને કે, ઓછામાં ઓછું હું તેમનો થાક તો હળવો કરી શકું છું.

“પુત્ર, તું આટલો નિર્દયી કેવી રીતે બની ગયો? આટલા બધા લોકો જ્યારે કામ કરતા હતા, ત્યારે તને કેવી રીતે તેમનાથી અલગ રહેવાનું મન થયું?”

બ્રહ્મચારી પાસે કોઈ જવાબ હતો નહિ. તે દુઃખી થઈ માથું નીચું કરી ઊભો રહ્યો. અમ્માએ તેને ફરી કહ્યું, “પુત્ર, પુત્ર તને દુઃખી કરવા માટે હું નથી કહેતી. પરંતુ ભવિષ્યમાં તું આ વાતની કાળજી લે, એટલા માટે કહું છું.”

“બધું ભણીને મગજમાં ભરવાથી, તે શું કામનું? હૃદય પણ વિશાળ બનવું જોઈએ. બુદ્ધિની સાથે હૃદય પણ વિકસવું જોઈએ. તે જ સાધના છે. હૃદય જો કરુણાથી ભરેલું ન હોય, તો કોઈ અનુભૂતિ શક્ય નથી.”

ભૂશિરના કિનારે નૌકા આવી પહોંચી. અમ્મા અને બ્રહ્મચારીઓ સામે પાર પહોંચ્યા, ત્યારે વેનને લઈ બ્ર.રામકૃષ્ણ પણ ત્યાં આવી ગયા. વેનને સમી કરાવવા રામકૃષ્ણન્‌ સવારના વહેલા કોલ્લમ ગયા હતા અને અત્યારે જ પાછા ફર્યા હતા. બપોરે ભોજન પણ કર્યું ન હતું. તે માટે સમય જ ન હતો. વેનને લઈને પાછા ફર્યા ત્યાં સુધીમાં અમ્મા આવી ગયા હતા અને તરત જ તેઓ નીકળી ગયા. અમ્માએ રામકૃષ્ણને પોતાની પાસે આવીને બેસવા માટે કહ્યું.

રામકૃષ્ણ : “અમ્મા, હું પરસેવાથી ગંધાઈ રહ્યો છું. મારાં વસ્ત્રો બધા મેલા છે. પાસે બેસીશ તો દુર્ગંધ આવશે. અમ્માના વસ્ત્રો પણ ખરાબ થશે.”

અમ્મા : “અમ્મા માટે તે કોઈ પ્રશ્ન નથી. પુત્ર, તું અહીં આવ. અમ્મા તને બોલાવી રહ્યાં છે. ગમે તેમ તો તે મારાં બાળકનો પરસેવો છે. મહેનતનો પરસેવો છે. અમ્મા માટે તો તે ગુલાબજળ સમાન છે.”

અમ્માના ભારપૂર્વકના આગ્રહને માન આપતા, બ્ર.રામકૃષ્ણન્‌ અમ્માની પાસે આવીને બેસી ગયા. બ્રહ્મચારી પૈયે વેન હંકારી. માર્ગ મધ્યે એક ભક્તના ઘર પાસે વેન ઊભી રાખી, તે ઘરમાંથી ભોજન મંગાવી, રામકૃષ્ણન્‌ને ખવરાવાનું અમ્મા ભૂલ્યા નહિ.

એક ભક્ત : “આધ્યાત્મિક માર્ગમાં ઘણી ઉન્નતિ કર્યા પછી, એક કર્મયોગીના લોકસેવા અર્થે કરેલા કર્મો નહિવત્‌ થાય છે શું?”

અમ્મા : “કર્મ એમ કાંઈ નહિવત્‌ થતા નથી. આખર સુધી, કર્મ તો રહેવાનું જ.”

ભક્ત : “અમ્મા, શું શ્રેષ્ઠ છે, ભકિતયોગ કે કર્મયોગ?”

અમ્મા : “પુત્ર, ભક્તિયોગ અને કર્મયોગ, ભિન્ન નથી. વાસ્તવમાં એક યથાર્થ કર્મયોગી જ યથાર્થ ભક્ત છે, અને યથાર્થ ભક્ત જ યથાર્થ કર્મયોગી. તેમછતાં બધા કર્મો, કર્મયોગ નથી થતા. નિષ્કામભાવથી, માત્ર ઈશ્વરને અર્પિત કરેલું કર્મ જ કર્મયોગ બને છે. આ જ પ્રમાણે, મંદિરોમાં જઈ ચારવાર પ્રદક્ષિણા કરવાથી કે બંને હાથ ઉંચા કરી નમસ્કાર કરવાથી, તે ભક્તિ નથી થતી. મન ઈશ્વરમાં રહેવું જોઈએ. જે કોઈ કર્મ કરો, તેને ઈશ્વરને અર્પિત પૂજા માની, શ્રદ્ધા અને ભક્તિભાવ સાથે કરવું જોઈએ. બધામાં પોતાના ઈષ્ટદેવના દર્શન કરી, બધાને પ્રેમ કરી, બધાની સેવા કરવી જોઈએ. ઈશ્વર પ્રત્યે પ્રેમ અને સમર્પણ હોય, ત્યારે જ તે ભક્તિ બને છે.

“કોઈ પણ કર્મ કરતી વખતે, જે મનને પૂર્ણરૂપે ઈશ્વરમાં સ્થિર રાખે છે, તે જ યથાર્થ કર્મયોગી છે. બધામાં ઈશ્વર છે, આ મનોભાવ જ ભક્તિ છે. આથી વિપરીત, પૂજા કરતી વખતે મન જો બાહ્ય વિષયોમાં ભટકતું રહે, તો તે પૂજા, ભકિતયોગ નથી. કારણ કે, તે પછી એક બાહ્ય ક્રિયા જ છે. તેને ઈશ્વરપૂજા ન કહેવાય. પરંતુ, જો સંડાસ સાફ કરતા હો કે કચરો સાફ કરતા હો, ત્યારે મંત્રજાપ સાથે, એ મનોભાવ સાથે કાર્ય કરીએ કે આપણે ઈશ્વર માટે કાર્ય કરી રહ્યાં છીએ, તો તે ભક્તિયોગ છે, કર્મયોગ છે.

“એક ગરીબ મહિલા હતી. તે જે કોઈ કામ કરે, હંમેશા “કૃષ્ણાર્પણમસ્તુ”, એમ કહીંને જ કરતી. ઘરનું આંગણું સાફ કરી, કચરો ભેગો કરીને બાળતી વખતે, બાળકોને નવરાવતી વખતે, તેના માટે તે બધું, “કૃષ્ણાપૃણમસ્તુ” હતું. તેના ઘરને અડીને જ એક મંદિર હતું. ત્યાંના પૂજારીને આ મહિલાના હંમેશના આ, “કૃષ્ણાર્પણમસ્તુ” સ્હેજેય ગમતા નહિ. કચરો બાળતી વખતે, આ મહિલાનું “કૃષ્ણાર્પણમસ્તુ” તેનાથી સહન નહોતું થતું. અનેકવાર તે સ્ત્રીપર સખત ક્રોધ કરતો. પણ તે ક્યારેય સામું બોલતી નહિ.

“એકદિવસે તે સ્ત્રીએ પોતાના ઘરની સામે પડેલું છાણ ઉપાડીને બહાર ફેંક્યું અને ચૂક્યા વગર હંમેશની જેમ, “કૃષ્ણાર્પણમસ્તુ” બોલી. તે છાણ બાજાુના કૃષ્ણમંદિરની સામે જઈને પડયું. પૂજારી આ બધું જોઈને ઊભો હતો. ક્રોધથી તે કાંપવા લાગ્યો. તે પેલી સ્ત્રીને ઢસડીને મંદિરમાં લઈ આવ્યો અને તેની પાસે પેલું છાણ ઉંચકાવ્યું. અને પછી તેને સારો એવો માર મારી, ત્યાંથી ધક્કા મારીને ભગાડી.

“બીજે દિવસે સવારે પૂજારીના હાથમાં જાણે લકવા લાગ્યો હોય, તેમ તેનો હાથ સ્થિર બની ગયો. પોતાનો હાથ તે હલાવી શકતો ન હતો. તે ઈશ્વરને પોકારવા લાગ્યો. રાત્રે ઈશ્વર તેના સ્વપ્નમાં આવ્યા અને કહ્યું, “તું મને જે દૂધ અને ખીર ધરે છે, તેના કરતાં મારાં ભક્તે આપેલું છાણ મને વધું પ્રિય છે. તું જે કરે છે, તે પૂજા નથી. ત્યારે પેલી સ્ત્રીનું એક એક કાર્ય પૂજા છે. મારાં એવા ભક્તના હૃદયને તે દુઃખ પહોંચાડયું છે. હું તે સહન ન કરી શકું. મારાં ભક્તના પગ પકડીને માફી માગીશ, તો જ તારું આ દુંઃખ દૂર થશે.” પૂજારીને પોતે કરેલી ભૂલ સમજાઈ. તેને પેલી સ્ત્રીના પગે પડી માફી માગી. અને તેનું કષ્ટ પણ દૂર થયું.”

ભક્ત : “કામના બોજને લીધે, ધ્યાન માટે બિલકુલ સમય નથી મળતો. મંત્રજપ કરવાનો વિચાર કરું તો એકાગ્રતા નથી મળતી. માટે હું વિચારું છું કે, એ બહેતર હશે કે કામનો બોજો હળવો થાય અને મન શાંત થાય પછી જ મંત્રજપ અને ધ્યાન કરું, તો કેમ?”

અમ્મા : “પુત્ર, કામનો બોજ હળવો થાય, ભૌતિક સુખ અનુભવીને તૃપ્તિ થાય પછી ઈશ્વરનું સ્મરણ કરીશું એમ વિચારીએ, તો તે ક્યારેય નહિ બને. માટે, અત્યારથી જ પ્રતિકૂલ પરિસ્થિતિઓની વચ્ચે રહીને ઈશ્વર સ્મરણ કરવું જોઈએ. ઈશ્વર ચોક્કસ આપણને કોઈ ને કોઈ માર્ગ બતાવશે.

“અમ્મા એક ઉદાહરણ આપશે,

“માનસિક રોગથી પીડાતી એક બાલિકા, ઉંમર લાયક થતા તેના વિવાહ માટેનું માગુ આવ્યું. પરંતુ, જ્યારે ખબર પડી કે તેને કોઈ માનસિક બીમારી હતી તો વરપક્ષના લોકોએ તે સાજી થઈ જાય, પછી જ લગ્ન કરવાનું નક્કી કર્યું. પણ, ડૉક્ટરનું કહેવું હતું કે, તેના વિવાહ થાય તો જ તેની બીમારી દૂર થશે. માટે, રોગ દૂર થાય પછી વિવાહ કરવાનો વિચાર કરે, તો તે ક્યારેય શક્ય નથી. આ તો જેમ પાણી કહે કે, “તું પહેલાં તરતા શીખી લે, પછી તું મારી પાસે આવજે,” એના જેવું થયું. આ શું શક્ય છે? પાણીમાં રહીને જ તો તરતા શીખાય! આ જ પ્રમાણે, ઈશ્વર જ આપણા મનને શુદ્ધ કરી શકે. ઈશ્વર સ્મરણ દ્વારા જ આપણા જન્મજન્માન્તરના રોગ દૂર થાય છે. ઈશ્વરરસ્મરણ સાથે કામ કરીએ, તો તે સરસથી થશે અને કામમાં પડતા અવરોધો પણ દૂર થશે. આ બધાથી ઉપર, તે આપણા મનને શુદ્ધ કરશે.

“બધા પ્રારબ્ધ દૂર કરી, મન શુદ્ધ કરી, પછી જ ઈશ્વરનું સ્મરણ કરીશું, એમ વિચારીએ તો ક્યારેય આપણે ઈશ્વરને પ્રાપ્ત નહિ કરીએ. આપણે સારાં થવાની રાહ જોઈએ, તો તે ક્યારેય બનવાનું નથી. આ માટે યોગ્ય પ્રયત્ન માત્ર જ એક માર્ગ છે. અન્યથા, આપણું આયુષ્ય, આરોગ્ય, અને બુદ્ધિ, બધું જ નાશ પામશે. માટે, અત્યારથી જ આપણે ઈશ્વર તરફનો માર્ગ અપનાવવો જોઈએ. તે માટેના પ્રયત્નની શરૂઆત કરો. એ જ જરૂરી છે.”

એક મુલાકાતી : “અમ્મા, ઘણા નવયુવકો ઘરબાર છોડી, ઈશ્વરચિંતન માટે વાસ કરી રહ્યાં છે. તેમની આ ઉંમર તો સંસારના સુખ અનુભવવાની છે, નથી શું? ઈશ્વરચિંતન, સંન્યાસ આ બધું વૃદ્ધાવસ્થામાં કરે તો તે પૂરતું નથી શું?”

અમ્મા : “પુત્ર, આ મનુષ્યદેહ ઈશ્વર સાક્ષાત્કાર માટે પ્રાપ્ત થયો છે, તે માટે તેનો ઉપયોગ કરવાનો છે. એક એક દિવસ જે પસાર થાય છે, તે આપણને વધુને વધુ મૃત્યુની નજીક લઈ જાય છે. ભૌતિકસુખોથી તો આપણામાં જે કંઈ શક્તિ છે, તે નાશ પામે છે. ત્યારે નિરંતર ઈશ્વર સ્મરણથી આપણું મન શક્તિમાન બને છે. આપણામાં સારાં સંસ્કાર કેળવાય છે. આ પ્રમાણે, મૃત્યુથી પણ પર આવવાની શક્તિ આપણે પ્રાપ્ત કરીએ છીએ. માટે, જ્યારે આયુષ્ય અને આરોગ્ય હોય ત્યારે જ, આપણી નબળાઈઓ પર વિજય મેળવવા પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. આમ કરવાથી, આવતીકાલનો વિચાર કરીને ભયભીત થવાની જરૂર નહિ રહે અને આજની ચિંતાઓથી પણ આપણે ભયભીત થશું નહિ. અમ્માને એક કહાની યાદ આવે છે,

“એક રાજ્યમાં એવો ધારો હતો કે ત્યાં કોઈ પણ રાજા બની શકે. પાંચ વર્ષ તેઓ રાજ કરી શકે. ત્યાર પછી તેને પાસેના એક દ્વીપમાં લઈ જઈ, ત્યાં તેને મરવા માટે છોડી દેવામાં આવતો. તે દ્વીપમાં કોઈ માનવ વસતી હતી નહિ. હતા ફક્ત ભયાનક જનાવરો! ત્યાં પહોંચતા દરેક રાજાને તે જનાવરો પોતાનો ખોરાક બનાવતા. આ જાણતા હોવા છતાં, રાજસુખ ભોગવવા અને શાસનનો આનંદ માણવા ઘણા લોકો રાજા બનવાને આગળ આવતા. સિંહાસનપર ચડતી વખતે બધાને ખૂબ આનંદ થતો. પરંતુ પછી, આસ્તે આસ્તે પેલા દ્વીપના જનાવરો તેમને ચીરી ખાશેનો ભય તેમને ઘેરી લેતો. એવો કોઈ સમય જ ન રહેતો કે જ્યારે તેમના મુખપર વિશાદનો ભાવ ન હોય. કોઈ ઉત્સાહ રહેતો નહિ. સ્વાદિષ્ટ ભોજન હતું, આડંબર માટેની વસ્તુઓ હતી, નોકરચાકર હતા, નર્તકીઓનું નૃત્ય હતું. પરંતુ તેમને તેમાં કશામાં પણ રસ રહેતો નહિ. રાજા બન્યા પછીની બધી ક્ષણો તેઓ મૃત્યુને મુખાનું મુખ જોવામાં કાઢતા. સુખ અનુભવવાની ઇચ્છાથી આવેલા તેઓ, હવે પ્રત્યેક ક્ષણ દુઃખી ને દુઃખી જ રહેતા. કશામાં પણ મુક્ત હૃદયે ભાગ લઈ શકતા નહિ.

“દસમાં રાજાની મુદત પૂરી થતા, લોકો તેને ઉંચકીને પેલા દ્વીપમાં મૂકી આવ્યા. અન્ય રાજાઓની જેમ તે પણ ત્યાં રહેતા જંગલી જનાવરોનો ખોરાક બની ગયો. ત્યાર પછી, એક નવયુવક રાજા બનવાને આગળ આવ્યો. પરંતુ આ નવો રાજા પહેલાંના રાજાઓ જેવો ન હતો. રાજા બન્યા પછી તે બીજા રાજાઓની જેમ દુઃખી પણ દેખાતો ન હતો. બધા સાથે હળીમળી, તે હંમેશા હસતો રહેતો, નૃત્ય કરતો, શિકાર ખેલવા જતો, રાજ્યમાં ફરીને લોકોના કુશળક્ષેમ પૂછતો, રાજ્યનું ભરણ કરતો. હંમેશા તે આનંદમાં રહેતો!

“તેના દિવસો પણ પૂરા થવાને આવ્યા. છતાં તેના મુખના ભાવમાં કોઈ પરિવર્તન દેખાતું ન હતું. બધાને આશ્ચર્ય થયું. તેમણે પૂછયું, “તમારો દ્વીપમાં જવાનો દિવસ નજીક આવી રહ્યો છે, પણ તમને તેનું કોઈ દુઃખ હોય એવું લાગતું નથી. ત્યારે બીજા લોકો તો આમ ન હતા. જે ક્ષણે તેઓ રાજગાદી પર બેસતા કે તે સમયથી તેમને મરણની વ્યાધી રહેતી. ત્યારે તમે તો, ત્યારેય આનંદમાં હતા અને આજે પણ આનંદમાં જ છો.”

“રાજા બોલ્યા : “મારે શા માટે દુઃખી થવાનું? હું દ્વીપમાં જવા માટે તૈયાર છું. મારી ધારણા મુજબ, હવે ત્યાં કોઈ જનાવર નથી. હું જ્યારે રાજા બન્યો ત્યારે સર્વપ્રથમ હું શિકાર ખેલતા શીખ્યો હતો. પછી, સિપાહીઓ સાથે તે દ્વીપમાં જઈ, મેં બધા જ ભયાનક જનાવરોને મારી નાખ્યા હતા. જંગલો કાપી તેને કૃષિભૂમિ બનાવી, કૂવાઓ ખોદયા, મકાનો બાંધ્યા. સેવકોને નિયુક્ત કર્યા. લોકોને ત્યાં રહેવા મોકલ્યા હતા. મારે તો ફ્ક્ત ત્યાં જઈને હવે રહેવાનું જ છે. સિંહાસન વિના પણ, હું તો ત્યાં એક રાજાની જેમ જ જીવીશ. કારણ કે મને જરૂરી બધું જ ત્યાં છે.”

“પુત્ર, આપણે પણ આ રાજા જેવા બનવું જોઈએ. આ ભૌતિક સંસાર મધ્યે જીવીને આપણે આનંદનો સંસાર શોધવાનો છે. પરંતુ, આજે આપણે પહેલાંના રાજાઓ જેવા છીએ. આવતી કાલનો વિચાર કરી, વ્યાધી અને સંઘર્ષમાં જ આપણી એક એક ક્ષણ પસાર થાય છે. આમ, આજનું કર્મ પણ ધાર્યા પ્રમાણે કરી શકતા નથી. આજેય દુઃખી અને આવતી કાલે પણ દુઃખી! જીવનના અંત સુધી, આંસુ વહાવ્યા સિવાય, અન્ય કંઈ માટે સમય નથી. આથી વિપરીત, આજની એક એક ક્ષણ જાગરૂકતા સાથે વિતાવીએ, તો આવતીકાલે દુઃખી થવાનો વારો નહિ આવે. બધા દિવસો આનંદના હશે.

“બાળકો, એમ વિચારશો નહિ કે, પહેલાં ભૌતિકસુખ અનુભવી, પછી ઈશ્વરને યાદ કરીશું. ભૌતિક્તા ક્યારેય આપણને પૂર્ણ સંતૃપ્તિ આપી શકે નહિ. દૂધપાક પીતા હશું, તો થોડો પીધા પછી, બહુ થયો વધુ નહિ એમ લાગશે. પણ થોડીવાર પછી, તેનાથી પણ બેગણો પીવાનું મન થશે. માટે ક્યારેય એમ વિચારશો નહિ કે, ભૌતિક્તા અનુભવ્યા પછી જ ઈશ્વરને યાદ કરીશું! ઈંદ્રિયસુખ અનુભવીને તૃપ્તિ થશે એમ વિચારશો, તો ક્યારેય તૃપ્ત થશો નહિ. ઈચ્છાઓનો એમ કાંઈ ક્ષય થતો નથી. ઇચ્છાઓની ઉપેક્ષા કરીને જ પૂર્ણ થઈ શકો. બાળકો, ઈશ્વરને અર્પિત મનોભાવ સાથે દરેક કર્મ કરો, તો પછી મૃત્યુપર પણ વિજય મેળવી લેશું. હંમેશા આનંદ જ આનંદ હશે.”

અમ્માનું સંભાષણ સાંભળી રહેલો એક નવયુવક કે જે પહેલી જ વાર આશ્રમ આવ્યો હતો, બધાની પાછળ બેઠો હતો. તેના મુખ પર કોઈ આદર કે સંન્માનનો ભાવ ન હતો. અમ્માએ જેવું બોલવાનું બંધ કર્યું કે, કળરીમંડપમાં કૃષ્ણભાવમાં અમ્માનું એક ચિત્ર જે લાગેલું હતું, તેને ઉદ્દેશીને કોઈ પણ પ્રકારના વિનય વિના તેણે પૂછયું, “આ મોરપિંછ અને મુગુટ ધારણ કરીને ઊભેલા તમે જ છો ને?વેશ કાઢીને, આ નાટક નથી તો બીજું શું છે?”

અમ્મા : “પુત્ર, તું કેવી રીતે જાણી શકે, કે આ સંસાર જ એક નાટક નથી? બધા જ લોકો જાણ્યે અજાણ્યે એક નાટક જ તો ખેલી રહ્યાં છે. આ નાટકમાં રહી, આંખ ખોલવા માટેનું આ એક બીજાું નાટક છે. અન્ય લોકોના અજ્ઞાનને દૂર કરવા માટેનું આ નાટક છે.”

થોડીવાર અટકીને, અમ્માએ તે યુવકને પૂછયું, “પુત્ર, તું જ્યારે જન્મ્યો ત્યારે નગ્ન હતો. તારું સાચું સ્વરૂપ તો નગ્નતા છે, પછી શા માટે તેં વસ્ત્રો પહેર્યા છે?”

યુવક : “હું સમૂહમાં જીવું છું. સમાજની મર્યાદાનું મારે પાલન કરવું જ જોઈએ, અન્યાથા સમાજ મારી નિંદા કરશે.”

અમ્મા : “તેનો અર્થ એમ થયો કે, પુત્ર, તું સમાજને ખાતર વસ્ત્ર ધારણ કરે છે. અમ્માનો વેશ પણ તે જ સમૂહ માટે છે. પુત્ર, વિરલ જ કોઈ એવા હોય છે, જે જ્ઞાનમાર્ગ દ્વારા લક્ષ્ય પર પહોંચે છે. બાકી લોકોને અમ્મા નકારી શકે નહિ. તેમના માટે ભક્તિમાર્ગ ગુણકારક છે. શ્રી શંકરાચાર્ય અદ્વૈતવાદી હોવાં છતાં, શું તેમણે મંદિરોની પ્રતિષ્ઠા ન કરી? ઈશ્વરને ચૈતન્ય તરીકે બતાવનાર, શું તેમણે પથ્થરમાં પણ ઈશ્વરને ન દેખાડયા? શું દેવીના સ્વરૂપનું વર્ણન કરી, સૌંદર્ય લહરીની તેમણે રચના ન કરી? બ્રહ્મસૂત્રના રચનારા એવા વ્યાસ મુનીએ, શું ભાગવતની રચના ન કરી? તેમણે જોયું કે સામાન્ય બુદ્ધિવાળા લોકો અદ્વૈત કે વેદાંતના તત્વને પચાવી શકે નહિ, માટે તેમણે લોકોમાં ભક્તિ વિકસાવવા પ્રયત્ન કર્યો હતો.

“પુત્ર, અમ્માનું સાચું સ્વરૂપ અને સ્વભાવ શું છે, તે તેઓ પોતે સારી રીતે જાણે છે. પરંતુ, આજે લોકોને તે પરમ તત્વ સુધી પહોંચવા માટે કોઈ સાધન આવશ્યક છે. તેમનામાં વિશ્વાસ અને ભાવનાઓ વિકસાવવા ઈશ્વર સ્વરૂપ જરૂરી છે. મરઘીને પકડવા માટે, તેની પાછળ દોડવા કરતાં તેને થોડો ખોરાક બતાડવો ઉત્તમ છે. ખોરાક જોતાં, તેને મેળવવા તે નજીક આવે ત્યારે તેને પકડી શકાય. સાધારણ લોકોને આધ્યાત્મિકતાની ઉંચાઈઓપર લઈ આવવા હોય તો, સર્વપ્રથમ આપણે તેમના સ્તર પર નીચે ઉતરવું જોઈએ. તેમના મન, નામ અને રૂપોના સ્તરપર હોય છે. માટે વેશ દ્વારા તેમના મનને ઉપર ઉઠાવી શકાય. તમે વકીલ અને પોલિસને તેમના ભિન્ન વેશમાં જોયા હશે. પોલિસ તેની વર્દીમાં આવીને ઊભો રહે એટલી વાર, લોકોમાં સહજ નિયંત્રણ આવી જશે. પણ તે જો સાધારણ વેશમાં આવે તો? માટે જ, વેશ અને અલંકારનું ખાસ મહત્વ છે.”

“મૂર્તિમાં પથ્થર, કુંડળમાં સ્વર્ણ, ખુરસીમાં લાકડું, આ બધાના આધારમાં રહેલા તત્વને જે જાુએ છે, તેને આ બધાની આવશ્યકતા નહિ હોય. તેમણે અદ્વૈત દ્રષ્ટિ પ્રાપ્ત કરી લીધી છે. પરંતુ બધા જ, તે અવસ્થાને પ્રાપ્ત નથી થયા. તેમને ત્યાં પહોંચાડવા માટે, આજે આ બધું જરૂરી છે.”

યુવકે પછી કોઈ પ્રશ્ન પૂછયો નહિ. અમ્માના ઉત્તરથી તેને સંતોષ થયો હોય એમ લાગતું હતું. અમ્મા આંખ બંધ કરી, ધ્યાનમગ્ન થયા. થોડો સમય આમ જ પસાર થયો. પછી અમ્માએ ફરી આંખો ખોલી.