બ્રહ્મચારી : “અમ્મા, ઈશ્વર અંદર છે કે બહાર?”

અમ્મા : “શરીર-બોધ હોવાને કારણે, તમે અંદર કે બહાર એમ વિચારો છો. પુત્ર, વાસ્તવમાં અંદર કે બહાર એવું કઈ જ નથી. “હું” અને “મારાં”ના ભાવને કારણે જ “હું” અને “તું”નો ભાવ આવે છે. આ બંને, ભ્રમ માત્ર જ છે. પરંતુ જ્યાં સુધી, “હું” અને “મારાં”નો ભાવ છે, બધું મિથ્યા છે એમ કહી શકો નહિ. બધામાં વ્યાપ્ત ચૈતન્ય જ ઈશ્વર છે. તમે જ્યારે ઈશ્વર બહાર છે, એવી ભાવના કરો ત્યારે વાસ્તવમાં જે તમારી અંદર છે તે જ બહાર પ્રકટ થાય છે. જે હોય તે, આ દ્વારા જ મન શુદ્ધ થાય છે.”

બ્રહ્મચારી : “કોઈ એક વિશેષ શક્તિ આ બ્રહ્માંડનું નિયંત્રણ કરે છે. પરંતુ, તે શક્તિ કોઈ એક રૂપમાં રહેલા ઈશ્વર જ છે, એ માનવું કઠિન છે.”

અમ્મા : “બધી જ શક્તિ તેની જ છે. બધાનું નિયંત્રણ કરતા એક સર્વશક્તિમાન તે જ છે. સર્વની શક્તિ તે જ છે, એવો વિશ્વાસ રાખતા હો તો પછી, સર્વનું નિયંત્રણ કરનાર તે શક્તિ ભક્તની ઇચ્છાનુસાર રૂપ ધારણ શા માટે ન કરી શકે? આ પ્રમાણે વિશ્વાસ કરવામાં શું કઠિનાઈ છે?

“(દ્રઢતાથીં) આ વિશ્વાસમાં એક આદિશક્તિ છે, જેને હું મારી મા તરીકે જોઉ છું. તે શક્તિ મારી મા છે. ભલે સો જન્મો મારે લેવા પડે, તે મારી મા જ હશે અને હું તેમનું બાળક! માટે ઈશ્વરને રૂપ નથી, એમ મારાંથી કહી શકાય નહિ.

“સામાન્ય લોકોને કોઈ એક ઈષ્ટદેવ વિના મનને સ્થિર રાખવું કઠિન છે. ઈષ્ટદેવને સામે પાર જવાના સેતૂ તરીકે નિહાળી, ભવપાર કરવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. તે વિના શક્ય નથી. આપણાથી તરવાનું ન થાય. માર્ગ વચ્ચે જો થાકીને તૂટી પડીએ તો આપણે શું કરીશું? માટે સેતૂ અનિવાર્ય છે. કોઈ પણ કઠિન પરિસ્થિતિઓમાં, માર્ગદર્શન કરવા માટે ગુરુ તમારી પાસે જ છે, આ વિશ્વાસ અને દ્રઢ સમર્પણ તમારામાં હોવાં જ જોઈએ. પછી શા માટે આ રસાકસી? પણ એમ વિચારીને કે સામે પાર દોરી જવાને કોઈ છે તો પછી શા માટે મહેનત કરવી, આમ વિચારી આળસુ બનીને ન બેસી રહેવું જોઈએ. તમારે સખત પ્રયત્ન કરવો જોઈએ

“નાવમાં કાણું પડયું હોય અને તેમાં પાણી ભરાઈ રહ્યાં હોય ત્યારે, કાણાંને બૂરવા માટે ઈશ્વરને પ્રાર્થના કરતા એમનેમ બેસી ન રહેવું જોઈએ. તમારે તો પ્રાર્થનાની સાથે તે કાણાંને બૂરવા સ્વયં પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. પ્રયત્ન રજરૂરી છે. પ્રયત્નની સાથે તે ઈશ્વરકૃપા માટે પ્રાર્થના પણ કરવી જોઈએ.”

બ્રહ્મચારી : “અમ્મા, ઈશ્વર સાક્ષાત્કાર માટે મને કેટલો સમય લાગશે?”

અમ્મા : “પુત્ર, સાક્ષાત્કાર એમ સરળતાથી પ્રાપ્ત થતી કોઈ વસ્તુ નથી. કારણ કે આપણે એટલું બધું ભેગું કર્યું છે. ધારો કે આપણે કોઈ યાત્રા પર ગયા હોઈએ, યાત્રા દરમ્યાન આપણે કોઈ સ્થળે ઉતર્યા નથી. ગંદકીને અડકયા પણ નથી. પરંતુ, જ્યારે આપણે વસ્ત્રો ધોઈએ છીએ ત્યારે કેટલો મેલ નીકળે છે! આ જ પ્રમાણે, આપણી જાણ બહાર જ આપણા મનમાં મેલ જમા થતો હોય છે. તે ફક્ત આ જન્મનો જ નથી, પૂર્વે કેટલાક જન્મો થકી ભેગો કરીને આપણે અહીં પહોંચ્યા છીએ. એક બે વર્ષ આંખ બંધ કરીને બેસી રહેવાથી, એમ ન કહી શકાય કે તમે આત્માને જાણો છો. આપણાથી તો આપણી અંદર પણ સફાઈ કરવી શક્ય નથી.

“પહેલાં જે જંગલી ઘાસ ઉગ્યું હોય તેને કાપી, જમીન સાફ કર્યા પછી જ તમે ત્યાં તમારી પસંદનું વૃક્ષ ઉગાડી શકો. આજે આપણાથી આપણા મનને શુદ્ધ કરવું શકય નથી. તો પછી જે આત્મ સ્વરૂપ છે, તેને આપણે કેવી રીતે જોઈ શકીએ? પુત્ર, ગંદા કાચને રંગવાથી, આપણે તેને દર્પણમાં પરિવર્તિત કરી શકીએ નહિ. માટે, સર્વપ્રથમ મનને શુદ્ધ કરવાનો પ્રયત્ન કરો. ઈશ્વરને સમર્પિત થઈ, પ્રયત્ન કરો.”

અમ્માને દંડવત કરી બ્રહ્મચારી ઊભો થયો.

અમ્માએ જમવાનું પૂરું કર્યું. થોડા વધુ પત્રો વાંચી, ભાવદર્શનના આરંભમાં ગવાતા ભજન માટે અમ્મા નીચે ઉતર્યા.

રાત્રે બે વાગે ભાવદર્શન પૂરા થયા. સંધ્યા સમયે હળવો વરસતો વરસાદ હવે મૂશળધાર બની વરસી રહ્યો હતો. ભક્તોએ વેદાંતવિદ્યાલય અને કળરીના વરાંડામાં આશ્રય લીધો. જ્યાં જગ્યા મળી, ત્યાં લોકો સૂતા હતા.

ભાવદર્શન પૂરા કરી. અમ્મા જ્યારે કળરીમાંથી બહાર આવ્યા, ત્યારે લોકોને સૂવા માટે પણ જગ્યા ન હોવાથી, અમ્માએ તેમને દુઃખી થતાં જોયા. અમ્મા તેમને સાથે લઈ, બ્રહ્મચારીઓની કુટીરો તરફ ચાલ્યા. વરસાદથી અમ્માનું રક્ષણ કરવા ગાયત્રીએ અમ્માને માથે છત્રી ધરી. અમ્માએ દરેક કુટીરમાં ચાર પાચ ગૃહસ્થભક્તોને સૂવા માટેની વ્યવસ્થા કરી આપી. ટુવાલથી અમ્માએ તેમના ભીના માથા લૂછી આપ્યા. માતૃવાત્સલ્યના તે મૂર્તસ્વરૂપ સમક્ષ તેઓ નાના બાળકો જેવા બની ગયા.

“અમ્મા, બ્રહ્મચારી બાળકો ક્યાં સૂવા જશે? અમારા કારણે તેમને તકલીફ થઈ.” એક ગૃહસ્થ ભક્તે અમ્માને પૂછયું.

અમ્મા : “તેઓ તમારી સેવા કરવા માટે અહીં આવ્યા છે. તેઓ અહીં ત્યાગ શીખવાને આવ્યા છે. થોડી તકલીફ સહન કરવી પડે તો તેમાં તેમને સંતોષ જ છે.”

બ્રહ્મચારીઓ બધા કળરી મંડપમાં આવ્યા. અહીં બેસીને રાત કાઢવાની હતી. કળરીના વરાંડાની ત્રણે બાજુ ખુલી હોવાથી, હવામાં વરસાદના છાંટા કળરીમાં પડતા હતા. આમ ત્યાં સૂવું અશક્ય હતું. પરંતુ, થોડા કલાકો જ તેમને ત્યાં ગાળવાના હતા.

હજુય ચાર વૃદ્ધ ગૃહસ્થભક્તો માટે સૂવાની વ્યવસ્થા કરવાની હતી. તેમને સવારના ચાર વાગે સામે પાર જવાનું હતું. ત્યાંથી તેમને પાંચ વાગાની બસ લેવાની હતી. અમ્મા તેમને સાથે લઈ કળરીના ઉત્તર ભાગ તરફ ગયા. ત્યાં એક ઓરડાના બારણા બંધ હતા. અમ્માએ બારણું ખખડાવ્યું. બે બ્રહ્મચારીઓ દેવીભાવ દર્શન પૂરા થવા આવ્યા ત્યારે અહીં આવીને સૂઈ ગયા હતા. ભાવ દર્શન પછી શું બન્યું તેની તેમને કંઈ જ ખબર ન હતી. અત્યારે જ્યારે અમ્માએ તેમના ઓરડાનું બારણું ખખડાવ્યું, ત્યારે અર્ધ નિદ્રાવસ્થામાં તેમણે બારણું ખોલ્યું.

“બાળકો, આમને અહીં સૂવાની જગા કરી આપો.” આટલું કહીં, બ્રહ્મચારીઓને તે ભક્તોને સોંપી, અમ્મા પોતાના ઓરડામાં ગયા. બ્રહ્મચારીઓએ પોતાની ચટાઈઓ ભક્તોને સૂવા માટે આપી, તેઓ ધ્યાન મંદિરના વરાંડામાં દરવાજાની આડમાં જઈને બેસી ગયા જેથી તેમના પર વરસાદના છાંટા ન પડે. વરસાદ હવે થોડો ધીમો પડયો હતો.

ત્યાગને પોતાનું જીવન બનાવી, ત્યાગના મૂર્ત સ્વરૂપના સાન્નિધ્યમાં આવી, તેમણે પોતાનું જીવન તેઓશ્રીને અર્પિત કર્યું હતું. હવે, પ્રત્યેક ક્ષણ તેમને ત્યાગના પાઠો શીખવવામાં આવતા હતા. તે વિશ્વવાત્સલ્ય ધામને ભક્તો વારંવાર પ્રણામ કરી રહ્યા….

બાળકો, આપણું આ મન એક વાનર જેવું છે. વાનર એક વૃક્ષપરથી બીજા પર હંમેશા છલાંગ મારતું હોય છે. આપણે ગર્ભાશયમાં હતા ત્યારે આપણો આકાર વાનર જેવો હતો. બહાર આવ્યા પછી પણ આપણે એવા જ છીએ. શરીર ભલે વાનર જેવું ન હોય, પણ આપણું મન એ નું એ જ છે. તેમાં કોઈ બદલાવ આવ્યો નથી.

આજે પણ વાનર મન જ છે. અત્યારે અહીં રહેલું મન, બીજી જ ક્ષણે અનેક દીશાઓમાં કૂદી જશે. અહીંથી સીધું અમેરીકા છલાંગ મારશે. રશિયામાં છલાંગ મારી જશે. ચંદ્ર પર પણ પહોંચી જશે. ભૂતકાલમાં કૂદકો મારશે. વર્તમાનમાં કૂદી આવશે. આવા મનને ધ્યાન દ્વારા નિયંત્રણમાં લાવી શકાય. જે રીતે કોઈ યંત્ર રીમોટ કંટ્રોલના નિયંત્રણમાં કાર્ય કરે છે, તે જ પ્રમાણે, ધ્યાન મનનું રીમોટ
કંટ્રોલ આપણા હાથમાં લઈ આવવા માટેની ક્રિયા છે. ધ્યાનનો ઉદેશ્ય કેવી પણ પરિસ્થિતિમાં મનનું સમત્વ, સમભાવ જાળવી રાખવાનો છે. આ મનની નિશ્ચલતા તરફનો માર્ગ છે.

ધ્યાનને સંબંધિત લોકોને અનેક ખોટી ધારણાઓ છે. કોઈપણ એક આસનમાં આંખ બંધ કરી, શ્વાસને પકડી રાખી, કોઈ પણ એક રંગને જોવો. રોમાંચક કોઈ અનુભવ થવો. આમાંનું કંઈ જ ધ્યાનનું લક્ષણ નથી. ધ્યાન એટલે પોતાના અંતરમનમાં રહેવાનું છે.

રસ્તા પરથી યાત્રા કરતી વખતે ત્યાં બંપ હશે, ખાડા હશે, ઉતાર ચઢાવ હશે. વળાંકો પણ હશે. તેમછતાં આપણી ગેયર, બ્રેક, અનુકૂળ કરી, આ બધું પાર કરી આપણે આગળ વધીએ છીએ. આ જ પ્રમાણે આપણે મનને પરિસ્થિતિઓ સાથે અડજસ્ટ કરવાને શીખવવું જોઈએ.

ગીતામાં ભગવાન અર્જુનને ઉપદેશ આપતા કહે છેઃ “સમત્વં યોગ ઉચ્યતે॥ ” બધી જ પરિસ્થિતિઓમાં સમચિત્ત જાળવી રાખવું, એ જ ધ્યાન છે, એમ કહીં શકાય. પરિસ્થિતિઓનો સંતુલિત મન સાથે સામનો કરવાનો અભ્યાસ આપણને જરૂરી છે. આ માટે સર્વપ્રથમ મનનું કૂદવાનું ઓછું કરવું જોઈએ.

એક બાળક પરીક્ષા આપવા ક્લાસરૂમમાં પ્રવેશ કરે છે. તેણે વિચાર્યું, “હે ભગવાન, આ પરીક્ષામાં જો સરસથી જવાબ લખવાને થાય તો ભગવાન, હું તમને દૂધપાક ધરીશ.” આ પ્રમાણે ભગવાનને દૂધપાક ધરવાની માનતા કરી ઝડપથી તે પેપર લખવા લાગ્યો. પેપર લખી લીધા પછી તેને વિચાર આવ્યો કે, દૂધપાક બનાવવા માટે તો ઘંણો ખરચ થશે. આમ વિચારી તે બાળક ગણતરી કરવા લાગ્યો. જો દૂધપાક બનાવવો હોય તો દૂધ, ચોખા વગેરે કૂલ મળી લગભગ રૂાઃસો થાય. બદલે જો પંચામૃત હોય તો કેટલો ખરચ થાય, તે વિચારવા લાગ્યો. પંચામૃત માટેનો ખરચ ગણતરી કરવા લાગ્યો. તે રૂાઃઓગણિસ થાય. અને જો એક પુષ્પાંજલી જ કરાવું તો. તેનો ખરચ ગણતરી કરી જોઉ. તો હવે શું કરવું? આમ ન કરતા થોડા ફટાકડા લઉ તો અથવા એક માટીનું કોડીયું ધરું તો કેમ. આ બધા પાછળ કેટલો ખરચ થાય તે ગણતરી કરી જોઉં. આ પ્રમાણે તે વિધ વિધ વિચાર કરતો હતો કે ઘંટડી વાગી. અચાનક ઘંટડી વાગતા આ બાળકે ટેંશનમાંને ટેંશનમાં પરીક્ષાનું જવાબી પેપર આપવાને બદલે જે કાગળમાં બધો હિસાબ લખ્યો હતો, તે પેપર પરીક્ષકને આપી દીધું! આ પ્રમાણે આપણું મન હંમેશા બદલતું રહે છે.

એક વખત કર્ણ ભોજન કરી રહ્યો હતો, ત્યારે કોઈ ત્યાં આવ્યું અને દાનમાં કંઈ માગવા લાગ્યો. કર્ણે તરત જ પેલો જે માગતો હતો તે વસ્તુ ડાબા હાથે ઉપાડી, તેને આપી દીધી. ત્યારે કોઈએ પ્રશ્ન કર્યો, “ડાબા હાથે દાન આપવું શું ખોટું ન કહેવાય?”

ત્યારે કર્ણ કહે છે, “તેઓ અચાનક આવ્યા અને માગ્યું ત્યારે મારું મન પીગળ્યુ અને નજીક જ તે વસ્તુ હોવાથી, તરત મેં તેને ઉપાડીને આપી દીધી. જો થોડું મોડું થાય અને મારું મન બદલી જાય તો.” આ આપણા મનનો સ્વભાવ છે.

આપણે આ શરીરને નિત્ય માનીએ છીએ. પરંતુ આ શરીરને બીમારી આવી શકે. જે હોય તે, તેનો નાશ નિશ્ચિત છે. આ બધું આપણી સામે બનતું જોવા છતાં તૂટયા વિના જીવન જીવવું , આ જ આપણે ધ્યાન દ્વારા હાસિલ કરવાનું છે.

શરીર નહિ પણ આત્મા માત્ર જ નિત્ય છે. આ આપણે સમજવાનું છે. આત્મબોધમાં જાગૃત થવાનું છે.

આત્મબોધની અવસ્થા પર જાગૃત થયા પછી, તે અવસ્થામાં કોઈ પરિવર્તન નથી. ધ્યાન થકી આપણે આ અવસ્થા પર પહોંચવાનું છે.

જેઓ ધ્યાનનો અભ્યાસ કરવાનું શરૂ કરે છે, તેમણે સર્વપ્રથમ કોઈ એક વસ્તુમાં મનને એકાગ્ર કરવું જોઈએ. મન અન્ય વસ્તુ પર જ્યારે ક્યારે ઢળવા લાગે, ત્યારે ત્યારે તેને ફરી ધ્યાનની વસ્તુ તરફ પાછું ખેંચી લાવવું જોઈએ.

ધ્યાન માટેના અનેક વિધાનો હોવા છતાં, સતત પ્રયત્ન દ્વારા મનને નિશ્ચલતા પર લઈ આવવાનું, આ જ ધ્યાનના આધારમાં રહેલું તત્વ છે. જો યોગ્ય ધ્યાન મળે તો વિના પ્રયત્ને મન ધ્યાનની વસ્તુમાં સ્થિર રહેશે. ક્રમશઃ નિશ્ચલતા, શાંતિ અનુભવસિદ્ધ થશે. ૐ

અમ્મા : “પુત્ર, ધ્યાન કરવા બેસો ત્યારે મનને પૂર્ણરૂપે ઈશ્વરમાં સ્થિર રાખવું જોઈએ. બાહ્ય કાર્યોમાં ધ્યાન ન જાય તેની ખાસ કાળજી લેવી જોઈએ. મનમાં ઈષ્ટદેવનું સ્વરૂપ માત્ર જ રહે, એવો વૈરાગ્ય આવવો જોઈએ.

“એક વખત એક સંન્યાસી ધ્યાન કરી રહ્યાં હતા. આ સમયે કોઈ ઝડપથી તેમની સામેથી પસાર થઈને નીકળી ગયું. સંન્યાસીને આ ગમ્યું નહિ. થોડા સમય પછી, તે વ્યક્તિ એક બાળકનો હાથ ઝાલી, તે માર્ગ પરથી પાછો ફરી રહ્યો હતો. ક્રોધ કરતા સંન્યાસીએ તેને પૂછયું

“શું તારામાં એક ક્ષણની પણ ધીરજ નથી. તેં જોયું નહિ કે હું અહીં ધ્યાન કરી રહ્યો છું?”

વિનયપૂર્વક તે વ્યક્તિએ પૂછયું, “ક્ષમા કરશો. મને ખબર ન હતી કે, આપ અહીં બેઠા છો.”

સંન્યાસી : “શું કહ્યું? શું તને આંખે નથી દેખાતું?”

પેલી વ્યક્તિએ કહ્યું, “મારો દીકરો દેખાતો ન હતો. તે મિત્રો સાથે રમવા ગયો હતો. મને ભય હતો કે પાસેના તળાવમાં તે પડી ન ગયો હોય, આમ શક્ય તેટલી ઝડપથી હું દોડીને ગયો હતો. માટે જ, તમે અહીં બેઠા છો, તે તરફ મારું ધ્યાન ન ગયું.”

“પેલાએ સંન્યાસીની ક્ષમા માગી. પરંતુ તે સંન્યાસી એમ કાંઈ છોડે તેમ ન હતા. તેણે કહ્યું, “ઈશ્વર ધ્યાનમાં હું લીન થઈને બેઠો હતો, અને તેં મારા ધ્યાનમાં ખલેલ કરી. આ કોઈ વાતે યોગ્ય ન કહેવાય!”

“આ સાંભળતા પેલાએ જવાબ આપ્યો, “ઈશ્વર ધ્યાનમાં લીન હોવા છતાં, તમે મને અહીંથી દોડતો જતાં જોયો અને હું, મારાં પુત્રને શોધતો દોડી રહ્યો હતો ત્યારે તમે મારી સામે બેઠેલા હોવા છતાં, મેં તમને જોયા નહિ. મને મારાં પુત્ર સાથે જે બંધન છે, તેટલું બંધન પણ તમને તમારા ઈશ્વર સાથે નથી. આ તે કેવું ધ્યાન છે! ક્ષમા કે વિનય વિનાના ધ્યાનથી શું લાભ?”

“આપણું ધ્યાન આ સંન્યાસી જેવું ન હોવું જોઈએ. ધ્યાનમાં બેસો પછી મનને પૂર્ણરૂપે ઈશ્વર સાથે બાંધવું જોઈએ. આસપાસ કંઈ પણ બને, મનને ત્યાં જવા દેશો નહિ. અને જો જાય તો તરત જ તેને પાછું વાળવું જોઈએ. મનને કેવળ એક ઈશ્વરમાં જ બાંધવાનો પ્રયત્ન કરો. આ પ્રકારના સતત અભ્યાસ દ્વારા જ, મન જ્યાં ત્યાં ભટકશે નહિ.

“ધ્યાન કરવા બેસતી વખતે, આટલા કલાકો પછી જ આંખો ખોલીશ અને ત્યાં સુધી હાથપગ ન હલાવતા સ્થિર બેઠો રહીશ, એવો દ્રઢ નિર્ણય લેવો જોઈએ. પછી ગમે તે થાય,તમારા આ નિર્ણયમાં કોઈ પરિવર્તન ન આવવું જોઈએ. આ જ યથાર્થ વૈરાગ્ય છે.”

બ્રહ્મચારી : “કેટલાક વિચારો મનમાં ઘૂસી આવે છે અને અસ્વસ્થતા સર્જે છે. ક્યારેક મને કેવળ એક ઈશ્વરને જ જાણવા અને તેમને જ પ્રેમ કરવાની લાગણી થાય છે, તો ક્યારેક સાધના દ્વારા મને બ્રહ્માંડના રહસ્યને જાણી, તેને ખુલ્લું કરવાનું મન થાય છે. અન્ય સમયે મને આમાંનું કંઈ જ નથી જોઈતું. મને તો ફક્ત મારી અંદર કાર્ય કરતી શક્તિને જાણવી છે, એમ થાય છે. આ પ્રકારના વિવિધ વિચારોના કારણે મને ધ્યાનમાં કોઈ સ્થિરતા મળતી નથી.”

અમ્મા : “પુત્ર, આત્માને જાણ્યા પછી બ્રહ્માંડના બધા નિગૂઢ રહસ્યને સહજ જ તમે જાણી લો છો. આથી વિપરીત, નિગૂઢની શોધમાં તમે નિગૂઢતામાં લીન થશો નહિ. બસમાં યાત્રા કરતી વખતે તમે જોયું હશે, બસ જેમ આગળ વધે છે, તેની આસપાસની બધી વસ્તુઓ અને દ્રશ્યો, પાછા ફરી, અદ્રશ્ય થતાં જણાશે,. આ જ પ્રમાણે આજે જે દેખાય છે, તે બધું અદ્રશ્ય થશે. તે તરફ ધ્યાન આપશો નહિ અને તે સાથે કોઈ બંધન પણ બાંધશો નહિ. બ્રહ્માંડના રહસ્યને જાણવા માટે કેટલા નિષ્ણાંતો પ્રયત્ન કરી રહ્યાં છે. પણ શું તેમાંના કોઈ સફળ થયા છે? પણ તમે જો ઈશ્વરને પ્રાપ્ત કરી લો, પછી બધા લોકને તમે જોઈ શકો છો, જાણી શકો છો. માટે જ, જે સમય મળે તેનો ઉપયોગ ઈશ્વરને જાણવા માટે કરો. અન્ય કોઈ વિચારથી તમને કોઈ લાભ નથી થવાનો.”

“ભગવદ્‌ગીતા, એક એક પ્રવૃત્તિ પછી તે ભૌતિક હોય કે આધ્યત્મિક, તેમાં સફળતા તરફનો માર્ગ બતાવે છે. સામાન્યતઃ મનુષ્ય પોતાના સાહસ બદલ ભૌતિક તૃપ્તિ જ શોધતો હોય છે. પણ જ્યારે તે આ મનોભાવ સાથે કર્મ કરે છે, ત્યારે આ વાતની કોઈ ખાતરી નથી હોતી કે, તેને સુખ અને સંતૃપ્તિ પ્રાપ્ત થશે કે કેમ. એમ પણ બને કે, જે સુખ અને સંતૃપ્તિ તેની પાસે હતા, તે પણ નાશ પામે. આપણી આજુંબાજું આના ઘણા ઉદાહરણો આપણને જોવા મળશે.

એક બાજું પૂર્વે તેમણે કરેલા કર્મો છે અને વર્તમાનના તેમણે સર્જેલા સંઘર્ષો છે. બીજી બાજુ વર્તમાનમાં લીધેલા ખોટા નિર્ણયો અને તેમાંથી પરિણમિત કર્મ છે, જે ભવિષ્યમાં મહત્વના સંઘર્ષોનું સર્જન કરશે. સંઘર્ષોના આ બંને સમૂહ મનુષ્ય અસ્તિત્વના પ્રમાણ છે. આ યથાર્થ યુદ્ધભૂમિ છે.

શરીર અને મન વચ્ચે પણ આ જ પ્રકારના સંઘર્ષો છે. બુદ્ધી અને મન વચ્ચે, વિવેક અને લાગણીઓ વચ્ચે સતત યુદ્ધ ચાલતું રહે છે. આ પ્રકારના બહારી અને આંતરિક સંગ્રામો કોઈ નવીન બાબત નથી. આ મનુષ્ય ઈતિહાસ જેટલા પુરાતન છે. કુરુક્ષેત્રનું યુદ્ધ – મનુષ્ય સંઘર્ષનું પ્રતીક કહીં શકાય.

આપણે નિત્ય યુદ્ધભૂમિ પર છીએ. આપણે કંઈ પણ હાંસલ કરવા નીકળીએ, ત્યારે માર્ગમાં આવતા અવરોધોને પાર કરવા જ પડે છે. આ અવરોધોને પાર કરવા, એક યુદ્ધ સમાન જ છે. દા.ત. પરીક્ષામાં આપણે સારા માર્ક મેળવવા માગીએ છીએ. આપણે જ્યારે આ પ્રમાણે મહેનત કરીને ભણતા હોઈએ, ત્યારે કોઈ ફ્રેંડ આપણને સિનેમા જોવા બોલાવશે. આપણે વિચારીશું, “તે મને આ સિનેમા જોવા બોલાવે છે. મારે જવું કે ન જવું? આમાં કયો નિર્ણય સાચો હશે? હું જાઉં તો કદાચ પરીક્ષામાં નપાસ થઈશ. પણ હું જો ન જાઉં, તો શું હું મારા મિત્રને નિરાશ નહિ કરું? મારા મિત્ર પ્રતિની મારી આસક્તિના કારણે, તે મને બોલાવે ત્યારે તેની સાથે ન જવું જોઈએ શું?” અહીં એક યુદ્ધ-એક સંઘર્ષ ચાલી રહ્યું છે. પરંતુ, આપણે જો આપણું લક્ષ્ય સિદ્ધ કરવા ચાહતા હોઈએ, તો આપણે વિવેક કરવો જ જોઈએ. “હું જો તેની સાથે જાઉં, તો શું થશે? ભણવાનો મારો બહુમૂલ્ય સમય હું ગુમાવીશ. પછી હું મોડેથી સૂઈશ, મારી યાદશક્તિ પર તેની અસર પડશે. અને પરીક્ષામાં હું સારા માર્ક નહિ મેળવી શકું!” આ એક પ્રકારની નેતિ, નેતિની ક્રમવાર પદ્ધતિ છે. જે કંઈ ઉપયોગી નથી, તેનો પદ્ધતિવાર ઈન્કાર કરવો. આને પણ આપણે યુદ્ધ કહીં શકીએ.

આગળ વધવા યુદ્ધમાં શામેલ થવું જ જોઈએ. જે એમ વિચારીને દૂર ચાલ્યા જાય છે કે, તે યુદ્ધ કરવા નથી માગતો, તે નિષ્ફળ છે. તેણે મૃત્યુ સામે પોતાનું મસ્તક નમાવી દીધું છે. આથી વિપરીત બીજો માર્ગ અમરત્વ તરફ દોરી જાય છે અને આ માર્ગ પર વ્યક્તિના પગલા તેને આગળ અને આગળ લઈ જાય છે.

આ ધર્મ જ્યારે જાગૃત થશે, ત્યારે સમાજમાં આપણે સંવાદિતા લાવી શકીશું. આપણે જ્યારે બદલીએ, ત્યારે બીજામાં આપણે પરિવર્તન લાવીએ છીએ. માટે, એ તો મન જ છે, જે સર્વકાંઈના આધારમાં રહેલું કારણ છે. આપણે જો મનનો સ્વભાવ સમજવા લાગીએ, ત્યારે જ આપણે મનનો ઉદ્ધાર કરી શકીએ.

ઉદ્ધરેદાત્મનાત્માનં નાત્માનમવસાદયેત્‌।
આત્મૈવ હ્યાત્માનો બન્ધુરાત્મૈવ રિપુરાત્મનઃ॥
મનુષ્યે આત્મા વડે (શરીર, મન, ઈદ્રિયોના સંયમ દ્વારા) સ્વઆત્માનો ઉદ્ધાર કરવો, (પણ) તેને અધોગતિએ ન લઈ જવો, આ રીતે (આત્માનો ઉદ્ધાર અને અધોગતિ દ્વારા) મનુષ્ય પોતે જ પોતાનો બંધુ અને પોતે જ પોતાનો શત્રુ છે. (ભ.ગી.૬:૫)

આપણે સ્વયં જાગૃત થઈ, સ્વયં આગળ વધવું જોઈએ. એવી ઘણી બાબતો છે, જે આપણે સ્વયં જ કરી શકીએ, જે અન્ય કોઈ આપણી પાસે કરાવી શકે નહિ. દા.ત. આપણને ભૂખ લાગી હોય, ત્યારે બીજા ખોરાક લાવી આપણને આપી શકે. પરંતુ આપણી ભૂખને સંતોષવા, ખોરાક તો આપણે સ્વયં ખાવો જોઈએ. અન્યથા ભૂખ તો રહેવાની જ. આપણી બદલીમાં જો આપણી મા, કે પિતા, કે ભાઈ બહેન અથવા આપણો ખાસ મિત્ર તે ખોરાક ખાય, તો આથી આપણી ભૂખ તો સંતોષવાની નથી.

આપણામાં ક્ષમતા હશે. વાહનમાં પર્યાપ્ત માત્રામાં પેટ્રોલ હશે. પરંતુ બેટરીમાં ચાર્જ ન હોય, તો વાહન સ્ટાર્ટ નહિ થાય અને બળતણ ઉપયોગમાં નહિ લઈ શકાય. આ જ પ્રમાણે, એ તો આત્મ વિશ્વાસની બેટરી છે, જે વ્યક્તિને આગળ લઈ જાય છે. આ તે બુસ્ટર રોકેટ છે, જે આપણને ઉંચાઈઓ પર લઈં જાય છે.

આપણા મન ગૂચવાયેલા છે, જાણે ત્રિભેટા પર હોય. કઈ બાજું જવું, જાણતા નથી. ગુરુ તરત પછી આપણને ધોરી માર્ગ તરફ દોરી જાય છે. ધોરી માર્ગ પર પહોંચ્યા પછી આપણે મુક્ત પણે સરળતાથી ડ્રાઈવ કરી શકીએ.

એ તો ચોક્કસ છે કે, ગુરુ જ પ્રેરણાના સતત સ્રોત છે. એમાં કોઈ સંશય નથી. પરંતુ, આપણા તરફનો પ્રયત્ન પણ મહત્વનો છે. “હું” અને “મારું”નો ભાવ એકબાજું પર રાખી આપણે ગુરુ ઇચ્છાને આજ્ઞાંકિત થવા તૈયાર થવું જોઈએ. આ મનોભાવ કેળવીએ ત્યારે આપણે ગુરુકૃપાને ખુલા થઈએ છીએ. આપણે સ્વચ્છ ખાલી પાત્ર જેવા બની જઈએ છીએ જે દૂધને બગાડયા વિના ધારણ કરી શકે. અથવા આ પાસપોર્ટ મળી ગયા પછી વિસા માટે અપેક્ષા કરવા જેવું છે. અહીં પાસપોર્ટ શિષ્યના ખુલાપણા સમાન છે અને વિસા, કૃપાનું ઘટક.

આત્મ-કૃપા અથવા આપણી પોતાની કૃપા આના જેવી છે. આપણે સ્વયંને ક્યારેય ઉતારી પાડવા ન જોઈએ. ન તો આપણામાં લઘું હોવાનો ભાવ હોવો જોઈએ. આપણે જ્યારે સ્વયંને બીજા કરતાં ઉતરતા માનવા લાગીએ છીએ, ત્યારે આપણે દુઃખી હશું, ક્રોધિત હશું અને આ પ્રમાણે આપણે નકારાત્મક વર્તનમાં સરકી જઈએ છીએ.

જીવનમાં આપણે જ્યારે નિરાશા અને કઠિનાઈઓમાંથી પસાર થઈએ, ત્યારે અનેકવાર આપણે આપણી વચનપાલન, જવાબદારીઓ અને સ્વધર્મથી દૂર ભાગી જઈએ છીએ. આપણે આ સમજતા નથી કે, આમ ન કરતા આપણે સ્વયંને આવા સંજોગોમાં જાગૃત કરવા જોઇએ અને આપણી ફરજો વિવેકપૂર્વક નિભાવવી જોઈએ. સ્વયંને જાગૃત કરી, પૂર્ણ જાગરૂકતા સાથે આપણા કર્મ કરવા જોઈએ. આ અત્યંત મહત્વની બાબત છે. આ એક અત્યંત મહત્વની જવાબદારી છે, જે આપણને સોંપવામાં આવી છે.

સાધકો માટે અનેક પ્રકારના પડકારો હોય શકે. આંતરીક તેમજ બહારી, તે અત્યંત તીવ્ર પણ હોય શકે. માટે જ્યારે નિરાશા આપણા પર નિયંત્રણ કરે, ત્યારે ક્ષણનોય વિલંબ કર્યા સિવાય શાસ્ત્રોની ઉક્તિઓ અને મહાત્માઓના વચનો પર મનન કરી, પોતાનો આત્મવિશ્વાસ દ્રઢ કરી, સ્વયંને ઉપર લાવવા જોઈએ. કોઈ પણ હિસાબે સ્વયંને પોતાનો આત્મ-વિશ્વાસ ગુમાવવા ન દેવો જોઈએ.

આપણે સ્વયં આપણા માર્ગમાંના ફૂલ અને કંટક છીએ. ચીકણી માટીથી આપણે દેવી દેવતાઓની મૂર્તિ બનાવી શકીએ અને પિશાચની પણ. બંને આપણું પોતાનું જ સર્જન છે.

આપણે સ્વયં આપણા પોતાના મિત્ર પણ છીએ અને પોતાના શત્રુ પણ. આંતરિક તેમજ બહારી શત્રુઓ હોય શકે. પરંતુ આ બંનેનું સર્જન આપણા પોતાના મન દ્વારા થયું છે.આપણું મન જો આપણને ધર્મના માર્ગ પર, ઈશ્વર તરફના માર્ગ પર દોરી જાય, તો તે આપણો આંતરીક મિત્ર છે. મન જો આપણને ધર્મ અને ઈશ્વરથી દૂર લઈ જાય, તો તે આપણો આંતરીક શત્રુ છે.

આત્મ વિશ્વાસ બુસ્ટર રોકેટ જેવું છે. સ્વયંની તુલના બીજા સાથે કરી, લઘુગ્રંથી વિકસાવશો નહિ. જે લોકો બહું હિમ્મતવાન માનવામાં આવે છે, તેઓ પણ પોતાનો આત્મ-વિશ્વાસ ગુમાવી શકે.”

ગીતા જયંતીની ઉજવણી પછી અમ્માએ પોતાના દીર્ઘ સંબોધનમાં બધાને આત્મ સંમાન અને આત્મ વિશ્વાસનું મહત્વ સમજાવ્યું હતું. ૐ

ફક્ત કોન્ફરેન્સો ભરવાથી, બૌદ્ધિક ચર્ચાઓમાં ભાગ લેવાથી અને અમુક નીતી નિયમાવલી નક્કી કરવાથી, કોઈ વિકાસનું સર્જન નહિ થાય. બહારી મીટીંગો અને કોન્ફરેન્સોની સાથે, હૃદયની મીટીંગ પણ આવશ્યક છે. હૃદય મળવા માટે આપણા વચનોને, આપણા વર્તન અને કાર્યોમાં લાવવાને આપણાથી થવું જોઈએ. મનુષ્યનો મનોભાવ પણ બદલાવો જોઈએ.

અમ્મા હંમેશા આપણને સ્મરણ કરાવતા હોય છે કે, આપણા મન જ્યારે બદલાય છે, ત્યારે બહારી પરિસ્થિતિઓ પણ બદલે છે. પ્રકૃતિ અને ઈશ્વર એક જ છે. આપણા હૃદય જો ખૂલા કરીએ, તો પ્રકૃતિમાં આપણને ઈશ્વરનો ચહેરો દેખાશે. પ્રકૃતિ ઈશ્વરનું પ્રત્યક્ષ સ્વરૂપ છે. માટે જ, આપણે હંમેશા પ્રકૃતિને આદર અને પૂજનીય ભાવ સાથે જોવી જોઈએ.

આ સંદર્ભમાં અહીં મારા પિતાનો એક આચાર જેની હું મારાં બાળપણમાં સાક્ષી રહી હતી, તેનો ઉલ્લેખ કરીશ. તે દિવસોમાં અમારા ઘર માટે જ્યારે પણ લાકડાની જરૂર પડતી, ત્યારે મારા પિતા એક શુભ દિવસ શોધતા. અશુભ માનવામાં આવતા દિવસોમાં વૃક્ષો કાપવામાં આવતા નહીં. નિશ્ચિત દિવસે મારા પિતા વૃક્ષ નીચે રિવાજ પ્રમાણે પૂજા કરતા અને પ્રાર્થના કરતા, “હે ઈશ્વર, મને આની જરૂર હોવાથી, હું આ વૃક્ષને કાપુ છું. કૃપયા મને ક્ષમા કરશો.” ત્યાર પછી જ વૃક્ષને કાપવામાં આવતું. પ્રકૃતિ માટે તેમને આટલો પ્રેમ અને આદર હતા.

મનુષ્ય શરીર પંચભૂતોનું બનેલું છેઃ ધરતી, અગ્નિ, વાયુ, જળ અને આકાશ. આમ જો હોય તો પછી મનુષ્યજાતિ સ્વયંને પ્રકૃતિથી આળગી કરે, તો તે કેવી રીતે હૈયાત રહી શકે? પ્રકૃતિનું અસ્તિત્વ કેવળ આપણા શરીરની બહાર જ નહિ, પરંતુ આપણી અંદર પણ છે. માટે પ્રકૃતિ સાથે આપણે અલગાવનો ભાવ રાખીશું, તો પ્રકૃતિ પણ આપણી સાથે તેવું જ વર્તન કરશે.

આધુનિક લોકો પ્રકૃતિ આરાધનાને પ્રાચીન માનતા હોવાં છતાં પોતાના અનુભવથી અમ્માને લાગે છે કે, વિશ્વની આ પ્રાચીન માન્યતામાં ઘણી પ્રાયોગિકતા હતી. દા.ત.અમ્માના માતુશ્રી હંમેશા અમને નદીને દેવી તરીકે માનવાને કહેતા. તેઓ કહેતા, “નદી દેવી છે. માટે, તેમાં પેશાબ કરી, તેને અપમાનિત કરશો નહિ.” જેવી અમારા પગની આંગળીઓ ઠંડા પાણીનો સ્પર્શ કરતી કે, અમને પેશાબ કરવાની લાગણી થતી. પરંતુ અચાનક પછી અમારા માતુશ્રીના શબ્દોનું સ્મરણ થતાં પેશાબ કરવાની લાગણી જાણે સ્વીચ બંધ કરી હોય તેમ અદ્રશ્ય થઈ જતી અને અમે સ્વયં પર નિયંત્રણ મેળવી લેતા. પરંતુ અહીં નોંધની વાત એ કે, નદીને અપમાનીત ન કરવાથી, નદીને કોઈ લાભ નથી થતો. પણ સ્વયં આપણે લાભાન્વિત થઈએ છીએ. જો બધા જ નદીમાં પેશાબ કરે તો તેમાં સ્નાન કરનારા લોકો ચામડીનો રોગ અને અન્ય બીમારીના ભોગ બને. નદીનું આ પાણી રસોઈં અને પીવા માટે લઈએ, તો કોલેરા જેવા રોગ થાય. માટે, આપણે જે આપીએ છીએ, તે જ આપણને પાછું મળે છે. જે કંઈ આપણને મળે છે, તે પૂર્વે આપણે કરેલા કર્મોનું જ પરિણામ છે. આપણી પાસે કોઈ પસંદગી નથી સિવાય કે બધું સરખું કરીએ; માટે, આમ કરવા આપણે ચોક્કસ પ્રયત્ન કરવો જોઈએ.

એ સત્ય છે કે, લોકો આ પ્રમાણે પોતાના વિચાર અને ધારણાઓમાં અચાનક ૧૮૦ ડીગ્રી વળાંક ન લઈ શકે. પરંતુ, દરેક વ્યક્તિ જો પ્રયત્ન કરે, તો ચોક્કસ તેઓ તેમની જીવન-રીતમાં નાના નાના બદલાવ કરી શકે છે. હવે મોડું કરશો નહિ. આપણાંમાંના હરેકે પરિસ્થિતિની ગંભીરતા સમજી, આને નીજી જીવનમાં આચરણમાં મુકવા માટેની જવાબદારી લેવાની છે.

કેટલાક માતાપિતા અમ્માના ખોળામાં ધ્રુસકે ધ્રસકે રડતા કહે છે, “અમ્મા, મારું બાળક પોતાના સેલફોન પર વિડીયો ગેમ્સનો વ્યસની બની ગયો હતો. તે આ ગેમ્સમાં ઊંડોને ઊંડો ઉતરતો ગયો અને છેવટે તેણે આત્મહત્યા કરી.”

અમ્માએ આ ઘણી માતાઓના મુખમાંથી સાંભળ્યું છે. આ કરોનાના સમયકાળમાં અને તે પહેલાં અમ્માએ જોયું છે કે, માતાઓ પોતાના બાળકો રડવા લાગે ત્યારે તેમને શાંત કરવા તેમના હાથોમાં ફોન આપે છે. બાળકનું પૂરું ધ્યાન ફોન આપે છે. બાળકનું પૂરું ધ્યાન ફોનમાં કેંદ્રિત હોય છે. પછી ક્રમેણ અન્ય ચેનલો પર તેમનું ધ્યાન ખેંચાય છે, જે પછી છેવટે તેમનો નાશ કરે છે. બાળકોમાં સ્વયંને સીધા રસ્તે આગળ વધવા માટે આવશ્યક વિવેક બુદ્ધી નથી હોતી. તેઓ એક પ્રકારના ડીપ્રેશનમાં સરકી જાય છે. તેમને અન્ય કંઈ જ નથી જોઈતું, સિવાય કે તેમનો ફોન. તેમને નથી ભણવું, નથી રમવું કે નથી અન્ય કાંઈ કરવું.

એક બાળકનું મન કોરા કાગળ જેવું છે. આરંભના થોડા વર્ષો દરમ્યાન બાળકોમાં જે સંસ્કારોનું સિંચન આપણે કરીએ છીએ, તે તેમની સાથે વિકસે છે.

આ “સંસ્કાર(કલ્ચર)” શબ્દ ઘણો મહત્વનો છે. સામાન્યતઃ લેબોરેટરીમાં નમૂનાઓનું ”કલ્ચર” કરવામાં આવે છે, જેથી વિશેષ વાતાવરણમાં તેમાં બેક્ટીરિયા અને વાયરસ વિકસી શકે. જેમ કે તમે જાણો છો, લોહી તેમજ શરીરના અન્ય પ્રવાહીમાં રોગના કીટાણુંની તપાસ કરવા આપણે જે રીતે આ નમૂનાનો ઉપયોગ કરીએ છીએ. તે જ પ્રમાણે સંસ્કાર દ્વારા સદ્‌વિચાર અને સદ્‌ગુણોનું સિંચન કરી, જાગૃત કરી, પોષિત કરી શકાય.

વિશ્વના જુદા જુદા ભાગોમાંથી બાળકો અહીં આવે છે અને લાંબા સમય સુધી રહે છે. શરૂઆતમાં તેમાંના ઘણા તોફાની હતા અને ઉપદ્રવ મચાવતા. જેમ કે છોડવાઓને મૂળથી ખેંચી કાઢવા, બીજા બાળકો સાથે લડાઈ ઝગડો અને મારપીટ કરવા વૃક્ષોની ડાળ તોડવી, વગેરે. પરંતુ, અમ્માની આ શીખ કે પ્રકૃતિ બહમૂલ્ય છે, પ્રકૃતિ આપણને શ્વાસ લેવા શુદ્ધ પ્રાણવાયું આપે છે, એ તો પ્રકૃતિ જ છે, જે પેઢી દર પેઢી આપણી સંભાળ લે છે. આ તેઓ આત્મસાત કરવા લાગ્યા. જેમ જેમ આ શીખ બાળકો ગ્રહણ કરવા લાગ્યા, તેઓ છોડવાઓનો આદર કરવા લાગ્યા. તેઓ પણ છોડવાઓ ઉગાડવા લાગ્યા, તેઓ છોડવાઓને પ્રેમ કરતા, તેમને ચુંબન આપતા અને તેમની સાથે વાતો કરતા થઈ ગયા. આજે આ બાળકોમાંના ઘણા મોટા થઈ ગયા છે અને કૉલેજ જાય છે. તેઓ જ્યાં પણ જશે, વૃક્ષો વાવશે અને તેમની સંભાળ લેશે. તેમના સંસ્કાર, તેમનું કલ્ચર હવે એવું બની ગયું છે કે, તે પ્રકૃતિની રક્ષા અને આદર કરે છે. સ્કૂલોમાં વૃક્ષારોપણ, આસપાસના વાતાવરણની સફાઈ વગેરેની સ્પર્ધાઓનું આયોજન કરવામાં આવે, તો આ રીતે બાળકોને વૃક્ષો વાવવા અને તેની રક્ષા કરવાને શીખવી શકાય. ત્યારે બાળકો સ્પર્ધાઓમાં ઈનામ જીતવા ખાતર પણ આ મૂલ્યો ગ્રહણ કરશે.

“હું”, “મારું” અને “મારાં માટે”નો મનોભાવ આજે આપણામાં દ્રઢ થઈ ગયો છે. “લેવું, લેવું, લેવું,”ની આપણી ટેવમાં પરિવર્તન લાવી, આપણા હૃદયમાં બીજા માટે થોડી જગ્યા કરવાને આપણે શીખવું જોઈએ.

સર્જનમાં સર્વકાંઈમાં તાલલય છે. સમગ્ર બ્રહ્માંડ અને તેમાં જીવિત હરેક જીવ વચ્ચે નિર્વિવાદિત સંબંધ છે. આ બ્રહ્માંડ એક બૃહદ પરસ્પર સંકળાયેલ નેટવર્ક જેવું છે. કલ્પના કરો કે, ચાર માણસો એક જાળના ચાર છેડાને પકડીને છે. કોઈ એક જગ્યાએથી તેને હલાવવામાં આવે તો સમસ્ત જાળમાં તેના સ્પંદનો અનુભવાશે. આ જ પ્રમાણે, આપણે આથી વાકેફ હોઈએ કે નહિ, આપણાં એક એક કાર્યના સ્પંદનોના પડઘા સમસ્ત બ્રહ્માંડમાં અનુભવાય છે. ભલે તે પછી વ્યક્તિગત હોય કે સમૂહમાં. આ જ કારણસર અમ્મા હંમેશા કહેતા હોય છે, આપણે કોઈ એકાંકી દ્વીપ નથી. આપણે તો એક સામાન્ય સાંકળની કડી છીએ. માટે, તમે બદલો તે પહેલાં બીજાના બદલવાની રાહ જોશો નહિ. આમ ન કરતા, બીજા બદલે કે નહિ, સ્વયં બદલો, તો આથી પણ બહાર વિશ્વમાં પરિવર્તનનું સર્જન કરી શકો. આપણે બધા જો આવો મનોભાવ કેળવી શકીએ, તો એ ઘણું સારું હશે.

એક સ્વસ્થ બદલાવ અને પરિવર્તન માટેની શરૂઆત આજે, અત્યારે, આ ક્ષણમાં આપણે કરીએ. આ જો આપણે કરી શકીએ, તો ચોક્કસ આશા છે.

સાચી રીતે વિચારવા, સાચી દિશામાં આગળ વધવા અને સાચી રીતે કાર્ય કરવા આપણામાં વિવેક બુદ્ધી પ્રાપ્ત થાય. આપ સહુંને પરમાત્માને અર્પિત કરી, કૃપા આપ સહુંને અનુગ્રહિત કરે એ જ હૃદયપૂર્વકની પ્રાર્થના.

                        ॥ ૐ લોકાઃ સમસ્તાઃ સુખીનો ભવન્તુ ॥